Umurtqalilar zoologiyasi

katta  boldir  suyagi,  18-kichik  boldir  suyagi,  19-qo‘shilib  o ‘sgan  kichik  va  katta 
boldir  suyaklari,  20-tovon  suyagi,  21-oyoq  kaft  suyaklari,  22-barm oq  falangalari,  r
—  barm oq  rudim enti,  I,  II,  III,  IV,  V   rim  raqamlari  —  barm oqlar  tartibi.
Xususan  oyoqlarining tipik besh  barmoqli  tipda  tuzilgan­
ligi,  kamar va oyoq skeletlaming uchta gomodinam element­
lardan  shakllanganiigi,  chanoq  kamarining  o‘q  skeleti  bilan 
bogiiq boiishi,  bosh  skeletining autostiliya  tipda  tuzilgan­
ligi, ya’ni tanglay kvadrat tog‘ayining bosh skeletiga qo'shilib 
ketganligi, til osti yoyining boshqa elementlarga aylanganligi, 
jabra  qopqoqlarini butunlay,  yoylarini esa qisman reduksiya- 
langanligi  va  nihoyat,  umurtqa  pog'onasining  bir  necha 
boiimlarga ajralganligi ularning  progressiv belgilaridir.  Bosh 
skeletida suyaklarning kam boiishi, umurtqa pog'onasi bo'yin 
va  quymich  bo'lim larining  kam  taraqqiy  etganligi, 
qovurg'alarning boimasligi, dum umurtqalarining bitta suyak
— urostilga aylanganligi,  chanoq kamari yonbosh suyagining 
uzun boiishi va sakrab yurishiga moslanishi tufayli baqa oyoq­
lari skeletining quruqlikda yashovchi boshqa hayvonlarnikiga 
nisbatan juda boshqacha tuzilganligi, baqaning adaptiv belgi­
lari  hisoblanadi.  Yuqorida  aytib  o'tilgan  dumsiz  amfibiyalar 
turkumi vakillarining skeletiga xos  adaptiv belgilaming ham­
masi ham suvda ham quruqlikda yashovchilarning boshqa tur­
kumlari  (dumlilar va  oyoqsizlar)  vakillarida  uchramaydi.
Bosh  skeleti.  Suvda  ham  quruqlikda  yashovchilar  bosh 
skeleti baliqlamikiga nisbatan birmuncha o'zgarishlarga uchra­
gan.  Ularda tipik quruqlikda yashovchi umurtqali  hayvonlar 
bosh skeletiga xos bir qator belgilar paydo boigan. Ayniqsa, 
ularda bosh skeletining visseral qismida  ko'proq o'zgarishlar 
sodir boigan. Avvalo, bu o'zgarishlarni amflbiyalarning bosh 
ske-leti ko'pchilik baliqlarning bosh skeletidan xondral va teri 
suyaklarining yaxshi rivojlanmaganligidan, autostiliya qisman 
eshitish va qisman til  osti apparatiga  aylangan,  o'zgargan til
93
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

osti va jabra yoylarining boiishidan jabra qopqog'ining reduksi- 
yalanganligidan bilsa bo'ladi.  Binobarin, ko'pchilik amfibiya- 
larda jabra apparatining yo'qolishi, birinchi eshitish suyakcha- 
larining va  til osti skeletining paydo bo'lishi visseral skeletda 
sodir bo'lib,  bu hayvonlaming yarim quruqlikda yashashi bi­
lan  bog'liqdir.
Quyida  baqaning  bosh  skeleti  tuzilishi  bilan  tanishib 
chiqamiz  (54-rasm).
Baqaning bosh skeleti ikki bo'limga: