Umurtqalilar zoologiyasi

— barmoq rudimenti, I, II, III, IV, V rim raqamlari — barmoqlar tartibi. 
Xususan oyoqlarining tipik besh barmoqli tipda tuzilgan- 
ligi, kamar va oyoq skeletlaming uchta gomodinam element- 
lardan shakllanganiigi, chanoq kamarining o‘q skeleti bilan 
bogiiq boiishi, bosh skeletining autostiliya tipda tuzilgan- 
ligi, ya’ni tanglay kvadrat tog‘ayining bosh skeletiga qo'shilib 
ketganligi, til osti yoyining boshqa elementlarga aylanganligi, 
jabra qopqoqlarini butunlay, yoylarini esa qisman reduksiya- 
langanligi va nihoyat, umurtqa pog'onasining bir necha 
boiimlarga ajralganligi ularning progressiv belgilaridir. Bosh 
skeletida suyaklarning kam boiishi, umurtqa pog'onasi bo'yin 
va quymich bo'lim larining kam taraqqiy etganligi, 
qovurg'alarning boimasligi, dum umurtqalarining bitta suyak 
—urostilga aylanganligi, chanoq kamari yonbosh suyagining 
uzun boiishi va sakrab yurishiga moslanishi tufayli baqa oyoq- 
lari skeletining quruqlikda yashovchi boshqa hayvonlarnikiga 
nisbatan juda boshqacha tuzilganligi, baqaning adaptiv belgi- 
lari hisoblanadi. Yuqorida aytib o'tilgan dumsiz amfibiyalar 
turkumi vakillarining skeletiga xos adaptiv belgilaming ham- 
masi ham suvda ham quruqlikda yashovchilarning boshqa tur- 
kumlari (dumlilar va oyoqsizlar) vakillarida uchramaydi. 
Bosh skeleti. Suvda ham quruqlikda yashovchilar bosh 
skeleti baliqlamikiga nisbatan birmuncha o'zgarishlarga uchra- 
gan. Ularda tipik quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar 
bosh skeletiga xos bir qator belgilar paydo boigan. Ayniqsa, 
ularda bosh skeletining visseral qismida ko'proq o'zgarishlar 
sodir boigan. Avvalo, bu o'zgarishlarni amflbiyalarning bosh 
ske-leti ko'pchilik baliqlarning bosh skeletidan xondral va teri 
suyaklarining yaxshi rivojlanmaganligidan, autostiliya qisman 
eshitish va qisman til osti apparatiga aylangan, o'zgargan til 
93 

---

www.ziyouz.com kutubxonasi 
osti va jabra yoylarining boiishidan jabra qopqog'ining reduksi- 
yalanganligidan bilsa bo'ladi. Binobarin, ko'pchilik amfibiya- 
larda jabra apparatining yo'qolishi, birinchi eshitish suyakcha- 
larining va til osti skeletining paydo bo'lishi visseral skeletda 
sodir bo'lib, bu hayvonlaming yarim quruqlikda yashashi bi- 
lan bog'liqdir. 
Quyida baqaning bosh skeleti tuzilishi bilan tanishib 
chiqamiz (54-rasm). 
Baqaning bosh skeleti ikki bo'limga: