|
Umurtqalilar zoologiyasi faninining rivojlanish tarixi,
o`rganish usullari
Reja:
1.Umurtqalilar zoologiyasi fanining predmeti va vazifalari.
2.Umurtqalilar zoologiyasi fanining qisqasha rivojlanish tarixi.
3.Markaziy Osiyo va O`zbekistonda umurtqali hayvonlarning o`rganilishi.
1.Umurtqalilar zoologiyasi fanining predmeti va vazifalari. Biologiya fanlari ichida zoologiya alohida va asosiy o`rinni egallaydi. Oliy o`quv yurtlarida zoologiya fanini umurtqasiz hayvonlar zoologiyasiga va umurtqali hayvonlar zoologiyasiga ajratib o`qish odat bo`lib qolgan. Bu nafaqat qulay, hatto metodik tomondan ham to’g’ridir.
Umurtqali hayvonlar zoologiyasi, aniqrog`i, xordalilar zoologiyasi (chunki bu fan hayvonot olamidan faqat bitta xordalilar tipini o`z ichiga oladi) inson hayotida va tabiatda katta rol o`ynaydii.
Umurtqalilar zoologayasi, aniqrog`i, xordalilar zoologayasi shu yagona xordalilar tipiga mansub 43 ming tur hayvonning tuzilishi, sistematikasi, geografik tarqalishi, kelib chiqishi va evolyutsiyasi, biologiyasi, tabiatda va inson hayotida tutgan o`rnini o`rganadi. Xordalilar tipiga mansub dengizda ma'lum darajada o`troq hayot kechiradigan assidiya, salp va appendikulyariyalarni o`z ichiga olgan pardalilar yoki lichinkaxordalilar (1100 tur), har xil lantsetniklarni o`z ichiga olgan bosh skeletsizlar (30-35 tur) hamda to`garakog`izlilar (38-45 tur), tog`ayli baliqlar (570-600 tur), suyakli baliqlar (20000 tur), suvda va quruqlikda yashovchilar (2440 tur), sudralib yuruvchilar (6322 tur), qushlar (8600 tur) va sutemizuvchilarni (3700-4000 tur) o`z ichiga olgan umurtqali hayvonlar ushbu fanning o`rganayotgan ob'ekti hisoblanadi.
Xordalilar tipiga kiruvchi hayvonlar boshqa hayvonlar tipi ichida alohida diqqatga sazovordir.
Birinchidan, xordalilar hayvonlarning eng yuksak darajada taraqqiy etgan va murakkab tuzilgan guruhi bo`lib, har xil sharoitlarda yashaydi va Yer yuzining deyarli hamma joyida keng tarqalgan.
Ikkinchidan, xordali hayvonlar insonning xo`jalik faoliyatida katta ahamiyatga ega, chunki ular ichida oziq-ovqat mahsuloti, teri, jun, mo`yna beradigan turlari ko`p, boshqa maqsadlarda ham ishlatiladi. Umurtqalilar yangi hayvon zotlarini keltirib chiqarishda tabiiy manbaa bo`lib ham xizmat qiladi. Xonakilashtirish jarayoni uz-luksiz olib borilmoqda. Masalan, bizning ko`z oldimizda tulki, oq tulki, norka, maral bug`u, tuyaqushlar xonakilashtirilmoqtsa. Umurtqali hayvonlar qishloq va o`rmon xo`jaliklari, bog` va xiyobon zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan kurashda bebaho hisoblanadi. Xordali hayvonlar faqat foydali bo`libgina qolmasdan, bularning ba'zi turlari xo`jaliklarimiz uchun zararli hamdir. Masalan, yumronqoziqlar, sichqonlar, kalamushlar, chumchuqlarning ba'zi turlari vabo, tulyaremiya, entsefalit, brutsellioz singari xavfli kasalliklarni tarqatuvchi bo`lib hisoblanadi.
Uchinchidan, xordalilar har doim ilmiy-tadqiqot ishlari uchun material bo`lib xizmat qilgan. Bu guruh misolida sistematika, qiyosiy anatomiya, zoogeografiya, embriologiya, ekologiya, paleontologiya, filogeniya, evolyutsion nazariya kabi fanlarning qonuniyatlari va umumiy masalalari hal etilgan va hal etilmoqda.
“Umurtqalilar zoologiyasi” fanining navbatdagi vazifasi tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan to`g`ri foydalanish masalalari bilan bog`liq.
Yosh avlodning tabiatga do`stona munosabatda bo`lishi, uni sevishi, qo`riqlashi va undan oqilona foydalanishida qo`riqxona, zoologiya muzeylari, milliy bog`lar hamda hayvonot bog`larining roli nihoyatda katta va bu ishda umurtqali hayvonlar bebaho material hisoblanadi.
Hayvonlarni qo`riqlash va ulardan to`g`ri foydalanishsa qo`riqxonalar, buyurtmaxonalar, “Qizil kitob” va 1997 yil 26 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sessiyasida qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonun katta ahamiyatga ega.
Umurtqali hayvonlar zoologiyasining kelajakdagi rivojlanishi tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan to’g’ri foydalanish masalalari bilan bog`liq bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
