Умумтаълим мактабларида график таълимни ривожлантириш омиллари

12-chizma 13-chizma
2. Saralash moslamaga shunday konstruktorlik moslama loyihalash lozimki, shariklar navbati bilan o‘ng va chap quvurlardan tashqariga chiqib turishi ta’minlansin (13-chizma) [21].


2.2. Grafik ta`limni rivojlantirishda ayrim o’quv fanlarining o’rni

IX-sinf Biologiya sitalogiya va Genetika asoslari darsligida foydalanilgan tasvirlarning o’ziga xosligi.

O’rta maktabning 9-sinf geografiya darsligida (avtorlari: A. Zikriyayev, A. To’xtayev, I. Azimov, N. Sonin) grafik tasvirlardan ko’p foydalanilgan. Tasvirlar ichida Foto tasvirlar ko’p uchraydi. Bular asosan hujayralar, hayvonlar, o’simliklar va genlar tasvirlangan jadvallar ko’p tasvirlangan.
Darslikda yana ko’p qo’llanilgan tasvirlardan bitta tekislikdagi proyeksiya, jadval, diogramma, grafik tasvirlar sodda va aniq qilib chizilgan.
O’quvchilar ushbu chizmalardan foydalanib o’zi yashab o’sayotgan tabiat mo’jizalari, o’simlik dunyosi, hayvonot olamlari ularning ichki organizmlari odam genetikasi hayvonlardagi o’zgaruvchanlik, irsiy o’zgaruvchanlik, organizmni rivojlanishlari va hakazolar haqida tasavvurlarga ega bo’ladilar.
Misol uchun turli hujayralar chizmalari va tasvirlari. Bundan tashqari turli xildagi tasvirlardan ham foydalanilgan. Bular asosan, o’simliklar va uni ichki bizga ko’rinmaydigan qismidagi ko’p hujayralarni asoslanishlari xilma xil daraxt va o’simliklar, gullar tasvirlangan rasmlar, Zamburug’larni mikroskop ostidagi ko’rinishlari hayvon hujayralarini sxemalari, Jinsiy hujayralarni hosil bo’lishlni aniq va sodda ko’rinishda tasvirlab qo’yilgan. Shu bilan birga urug’lar ko’rinishi. Irqiy o’zgarish, genetikani asoslari o’zgarishlari jadval va grafik tasvirlardan ham fodalanilganligi aniqlandi.
9-sinf Biologiya darsligida biz yuqorida sanab o’tgan tasvirlardan ko’p miqdorda foydalanilgan. Shunday qilib 9-sinf Biologiya darsligini tahlili shuni ko’rsatadiki, darslikda qo’llanilgan grafik tasvirlarning umumiy soni 91 tani tashkil qilar ekan.
IX-sinf Biologiya darsligida foydalanilgan tasvirlaring o’ziga xosligi.
4-jadval

№	Tasvir turlarining nomlari va ishlatish o’rni	Tasvir joylashgan betlar	Soni
1	Bitta tekislikdagi (qirqimi bilan)	94, 40, 39, 21	4
2	Texnik rasm qirqimi bilan
3	Perspektiv rasm
4	Sxema	69, 65, 96, 88	4
5	To’gri burchakli izometrik rasmlar
6	To’gri burchakli diometrik tasvirlar
7	Frontal diometrik tasvir
8	Grafik
9	Jadval	29, 32, 48, 50, 58, 104, 115, 125, 136, 137	10
10	Diagramma
11	Karta
12	Fototasvir	24, 5, 83, 88, 90, 99, 100, 101, 117	9
13	Yo’g’och va metallardan tayyorlangan buyumlar chizmalari
14	Buyum va eskizlar
15	Texnologik xarita
16	Yig’ish chizmalari	14	1
17	Joy xaritasi
18	Turli tasvirlar	8, 20, 28, 37, 40, 41, 70, 133, 132, 130, 144	62
19	Topografik chizma
20	Jami		90

Jadvalda grafik tasvirlarning turli xil turi o’tilgan. Bu turlar to’g’risida to’xtalib o’tadigan bo’lsak, birnchi turdagi grafik tasvirlar (darslikda ularning soni 2 tani tashkil etadi). Demak bu tasvirlardan kerakli ma’lumot olish uchun odam va uning salomatligi fani o’qituvchisi chizmachilikda ishlatiladigan bir talay GOST qoidalaridan xabardor bo’lishlari kerak, masalan: masshtablar chizish turlari ko’rinishlari, qirqim kesimlar chizmada zarur va yetarli ko’rinishlar sonini aniqlash va hokazo.

Yuqorida amalga oshirilgan tahlil shuni ko’rsatadiki 9-sinf Biologiya darsligida chizmachilik faniga oid chizmalardan grafik tasvirlardan keng foydalanilar ekan. Bunday chizma va grafik tasvirlarni to’g’ri o’qib, to’g’ri tushunish hamda to’g’ri chiza olish uchun yetarli grafikali savod o’quvchilarda ham o’qituvchada ham bo’lishi zarurdir.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki biologiyada qo’llaniladigan grafik tasvirlar hozirgi zamon yoshlari ongini rivojlantirishi uchun zarur bo’lib, o’quvchilarning grafikaviy tayyorgarligini oshiradi va ularning yaratuvchanlik qobiliyatini tarkib toptiradi.
4a-jadval

№	Tasvir turlarining nomlari va ishlatish o’rni	Misollar	Soni
1	Jadval		10ta
2	Bitta tekislikdagi proeksiya (qirqimi bilan)		4ta
3	Sxema		4ta
4	Fototasvir		9ta
5	Yig’ish chizmasi		1ta
6	Turli tasvirlar		62ta

Xulosa
9-sinfda o’qitiladigan fanlardan biologiya fanini olsak, hammasida ham qo’llanilar ekan. Faqat ba’zi turlari birdan ko’proq ikkichisidan kamroq o’rganiladi. Jami uchraydigan tasvirlar turi.

1. 
   Bitta tekkislikdagi proeksiya
   
2. 
   Bitta proeksiyadagi yassi tasvir
   
3. 
   Detal eskizi (kompleks proeksiyalarida)
   
4. 
   Detal kompleks chizmasi
   
5. 
   Texnologik kartalar
   
6. 
   Texnik rasm
   
7. 
   Yig’ish chizmasi
   
8. 
   Perspektiv rasm
   
9. 
   Sxema
   
10. 
    Frontal geometriya
    

Qaysi fan darsligida qaysi tasvir turlarida qanchalik foydalanish haqida 3 jadvaldan ma’lumot olish mumkin.
Ko’rinib turibdiki hamma fanda uchraydigan tasvir turi bulib bitta tekislikdagi proeksiya bular ekan. Jadvalda grafik tasvirlarning turli xil turi sanab o’tilgan. Bu turlar to’g’risida to’xtalib o’tadigan bo’lsak, birinchi turdagi grafik tasvirlar (darslikda ularni soni 4ta) bitta tekislikdagi proyeksiyalar bo’lib, bu tur orqali ob’ekt obrazini, uning fazoviy hajmini ko’ra olish uchun, uning yaqqol tasviri ko’z oldingizga keltirish uchun maxsus tayyorgarlikka ega bo’lishi kerak. Bundagi tasvirlarda o’simlik va hakazo rasmlarning qanchalik aniqlik bilan chizib o’quvchilarga yetkazish o’qituvchilardan ma’suliyat talab qiladi. Buning uchun o’qtuvchini tasvirlardan foydalana olish talab darajasida bo’lishi kerek. Demak, bu tasvirlardan kereakli ma’lumot olish uchun Biologiya o’qtuvchisi chizmachilikda ishlatiladigan bir talay GOST qoidalaridan xabardor bo’lishi kerak.
Masalan: Masshtablar chiziq turlari, ko’rinishlari; qirqim-kesimlar; chizmada zarur va yetarli ko’rinishlar desa ham bo’ladi. Chunki ular har qanday kuzatuvchiga tasvirlangan ob’ekt obrazini hajmi haqida ma’lumot beradi.
Yuqorida amalga oshirilgan tahlil shuni ko’rsatadiki 9-sinf Biologiya darsligida chizmachilik faniga oid chizmalardan, grafik tasvirlardan keng foydalanilar ekan. Bunday chizma va grafik tasvirlarni to’g’ri o’qib, to’g’ri tushinish xamda to’g’ri chiza olish uchun yetarli grafikaviy savod o’quvchida ham o’qituvchida ham bo’ilishi zarurdir.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki biologiyada qo’llanilgan grafik tasvirlar hozirgi zamon yoshlari ongini rivojlantirish uchun zarur bo’lib, o’quvchilarning grafikaviy tayyorgarligini oshiradi va ularning yaratuvchilik faoliyatini tartib toptiradi.


Xulosa
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi umumta’lim maktablarida grafik ta’limni rivojlantirish omillarini, o`quv dasturlarini, darsliklarini, o`quv – uslubiy adabiyotlarni o`rganib chiqib, fan darslarida chizmachilikda o`rganiladigan tasvirlar qaysi darajada qo`llanilishi, qo`llanilgan tasvirlarning o`ziga xosligini hamda turli fan darslarida qo`llaniladigan tasvirlarni bajarish uchun kerak bo`lgan bilimlarning mazmuni, umumiy tomonlarini o`rganish va erishilgan natijalarni tahlil qilib, maktabda grafikaviy savodxonlikni ta`minlash yo`llarini o`rganish va shu asosida chizmachilik o`qitish uslubiyotini ishlab chiqishdan iborat edi.
Birinchi masala bo`yicha 9 – sinflarda o`qitiladigan ayrim fanlarda chizmachilikda olingan bilimlardan va turli tasvirlardan foydalanishning ta`limiy imkoniyatlarini hamda o`ziga xosligini aniqlash edi. Bu masalani echish jarayonida geografiya va biologiya darslarida tasvirlardan foydalanishning o`ziga xosligini o`rganib chiqdik, ularning turlari va miqdori aniqlandi.
Shuningdek, chizmachilik darslarida kompyuter grafikasidan foydalanish o’quvchilarni fazoviy tasavvurlarini rivojlantirishi ilmiy dalillar asosida aniqlandi. Avto CAD dasturini yuklash, eng oddiy geometrik obraz nuqta, to’g’ri chiziqni kompyuterda bajarish masalalari yoritilgan.
Detalning bitta tekislikka proektsiyalash usulini tushuntirish uchun uning eng xarakterli bo`lgan ko`rinishini, ya`ni detalning tuzilishi haqida to`liq ma`lumot beradigan ko`rinishini aniqlashimiz kerak.
Qirqim, qirqimni oddiy va murakkab turlarga bo`linishi haqida to`liq, mahalliy qirqimlar, ko`rinish bilan qirqimni qanday qilib qo`shib tasvirlash usullari haqidagi bilimlarga ham ega bo`lish kerak. Bulardan tashqari bitta tekislikdagi proektsiyalarni yasash uchun o`qituvchi shartli belgilardan va chizma chiziqlaridan hamda o`lcham qo`yish qoidalaridan xabardor bo`lishi shart.
Texnik rasmlar aksonometrik proektsiyalar yasash qoidalari bo`yicha bajariladi, faqat chizg’ich qurollardan foydalanmasdan ko`zda chamalab, o`lcham nisbatlari saqlangan holda qo`lda bajariladi. Bulardan tashqari o`qituvchi buyum shaklini bo`rttirib tasvirlash vositalari shtrixovka, tushevka, shrafirovka hamda qirqim berish qoidalaridan habardor bo`lishi kerak.
Buyumning tarkibiy qismlari, ularning o`zaro joylashuvlari, o`zaro bog’lanishlari shartli grafik tasvirlar yordamida ko`rsatilgan konstruktorlik hujjatlari sxemalar deb ataladi. Demak, sxemalar bilan ish ko`rish uchun turli buyumlarning shartli grafik belgilarini bilish kerak.
Uchinchi masala sharti bo`yicha maktabda grafikaviy tartibni ta`minlash texnologiyasini o`rganish va shu asosida chizmachilik o`qitish metodikasini hamda o`qituvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat edi.
Bundan tashqari, ishlab chiqilgan metodikada Namangan shahar 58 – maktabdagi (9-A, 9-B), 47 – maktablardagi (9-A, 9-B) sinflarida o`tkazilgan eksperimental o`qitish natijalari yangi metodikaning afzalligini ko`rsatdi.