Umumkasbiy fanlar bloki

4.5 O’quvchilarda (shaxslararo munsabat) muloqotning o’ziga xosligi

4.5.1 Ilk bolalik davrida muloqot

Ilk bolalik davrida bolalar kattalarga qaram bo’ladilar, chunki ularning mustaqil harakat qilishlari qiyin bo’ladi. Hatti-harakat xulq normalarini bolalar kattalar orqali o’rganadilar. Bu davrda bola xulqining motivi anglanilmagan bo’ladi. Bolaning ichki dunyosi shakllanishi kattalarga bog’liqdir. Chunki bola kattalar kutgan muloqotni darhol bera olmaydi. Bola predmetlarga bo’lgan qiziqishini avvalo kattalarga murojaati orqali bildiradi. Kerakli yordamni nutqni qo’llash orqali oladi. Bu erda kattalar bolaga qanday talablar qo’yishlari muhim o’rin tutadi. Kattalar agar bola bilan kam muloqotda bo’lsalar, uning nutqi rivojlanishdan orqada qolishi mumkin. Muloqotga bo’lgan ehtiyoj bolada o’z-o’zidan rivojlanmaydi, balki predmet faoliyati bo’yicha kattalarning muloqoti orqali o’sadi.

Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yo’l orqali amalga oshiriladi: kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali. Bola bilan onaning muloqoti faqatgina so’zlar bilan emas, balki mimika, imo-ishora, pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi.

Bu davrdagi muloqot shakllari bola hali guruh bo’lib o’ynamasidan avval, ya’ni o’z- o’zi bilan o’ynaganidayoq shakllanadi. Bu davrda bola o’yin o’ynaganida ko’proq o’zining hatti-harakatlariga e’tibor beradi. O’zaro munosabatlar orqali bola boshqa bola bilan muloqotga kirisha boshlaydi

O’g’il va qiz bolalar o’rtasidagi munosabatlar bolalar bog’chasida o’ziga xos xususiyatga ega. Bolalar bog’chasi bola uchun faqatgina tashqi olamni bilish, dunyoni hissiy baholash emas, balki o’z tengdoshlari bilan muloqotda bo’lish imkoniyatini beradigan joydir. Ayniqsa o’g’il bolalar bilan qiz bolalar o’rtasidagi munosabatlar o’ziga xos tarzda amalga oshadi. Bog’chada bolalar jamoasi shakllanadi.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar endi o’zlari mustaqil harakat qila oladilar. O’zlari yuvinadilar, qiyinadilar. Lekin baribir ular ota-onalarining erkalashlariga, diqqat-e’tiborida bo’lishga harakat qiladilar.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalar nutqi hali yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ular “u yig’layapti”, “u yiqildi”kabi 3 - shaxs birligini qo’llash orqali og’zaki fikrini bayon etadilar. Maktab yoshiga etgandagina bu holat yo’qoladi. Bolalarning nutqi hali tarbiyalanmagan bo’lgani uchun ular tarbiyachining fikrini oxirigacha eshitgilari kelmaydi. Ular o’yin qoidasini eshitmasdan tezroq o’ynagilari keladi. Bolalarga egostentrik (o’ziga qaratilgan) nutq xos bo’ladi.

Bola bu davrda ham o’yinga bo’lgan ehtiyojini qondirishga harakat qiladi. U yangi o’yinchoqka nisbatan “eski” o’zining doim o’ynaydigan o’yinchog’i bilan o’ynashni yaxshi ko’radi. qo’g’irchoq- sadoqat va refleksiyani shakllanishida ajoyib vosita. Bolaning qo’girchog’i bilan bo’ladigan muloqoti uning kattalar bilan bo’ladigan muloqotiga taqlid qilishidir. Qiz bolalar ko’proq qo’g’irchoqlar, idish-tovoqlar (o’yinchoq) bilan muloqotda bo’lsalar, o’g’il bolalar esa turli o’yinchoqlar (samolyot, koptoq, to’pponcha, mashina, velosiped) bilan muloqotda bo’ladilar. Qiz bolalar o’g’il bola qo’g’irchoq o’ynasa uning ustidan kuladilar, tanbeh beradilar. Demak, bolalar jinsga qarab o’yinchoqlarni tanlaydilar. Maktab yoshiga etganda ham bolalar o’zlarining sevgan o’yinchoqlaridan voz kechmaydilar.