Umumiy psixologiya

1.5. Psixologik tadqiqotni o‘tkazishga qo‘yiladigan talablar

1. Tadqiqotlarni tashkil qilish tekshiruvda qo‘llaniladigan metod va metodikalarni tanlash hamda sinab ko‘rishni (pilotaj tekshiruv) o‘z ichiga oladi. Tadqiqotga tayyorgarlik jarayonida tekshiriluvchilar va ularning soni aniqlanadi.

Tadqiqot metodi – bu tadqiqotchini qiziqtirgan ma’lumotni qo‘lga kiritish yo‘li, vositasi.

Tadqiqot metodikasi – bu psixik jarayonlar va ularning xususiyatlari to‘g‘risidagi zarur ma’lumotlarni qo‘lga kiritish uchun ishlatiladigan qonkret usul va vositalar majmui.

2. Tadqiqot o‘tkazish joyi turli xil tashqi shovqinlardan holi bo‘lishi, shu bilan birga sanitariya- gigiena qoidalariga javob berishi lozim. Majbur qilmaydigan ish holati ta’minlanishi kerak.

3. Tadqiqotning texnik ta’minlanishi hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarga mos tushishi kerak.

4. Sinaluvchilarni sifat jihatidan bir xil qilib tanlash zarur.

5. Tadqiqotchi tadqiqotning borishiga, uning barcha bosqichlarini o‘tkazishga ta’sir etadi (rejalashtirishdan, to xulosa va tavsiyalar ishlab chiqishgacha).

6. Yo‘riqnoma yoki ko‘rsatma tadqiqot boshlanishidan oldin, tayyorgarlik bosqichida tuziladi. U aniq, qisqa va bir ma’noli bo‘lishi lozim.

7. Tadqiqot natijalari bayonnomalarda qayd etilib, u bir vaqtning o‘zida ham to‘la, ham maqsadga qaratilgan bo‘lishi kerak.

8. Tadqiqotdan olingan ma’lumotlar sifat va miqdor jihatdan analiz, sintez qilinishi, ya’ni qayta ishlanishi zarur.

Psixodiagnostik metodikalarga qo‘yiladigan talablar:

Psixodiagnostik metodikalar qo‘llanilishidan oldin yuqori sifat va samaradorligini ko‘rsatuvchi mezonlar asosida tekshiruvdan o‘tkazilishi zarur.Psixodiagnostik metodikalarni baholashning asosiy mezonlari sifatida ishonchlilik va validlik olinishi mumkin.

Psixodiagnostik metodikalar ishonchliligi – psixodiagnostik metodikaning sifati bo‘lib, u ushbu metodika yordamida etarlicha barqaror natijalarga erishish imkoniyati bilan belgilanadi.

Metodikaning ishonchliligi – natijalar barqarorligi va takrorlanishini ko‘rsatuvchi mezon. A.Anastazi agar bola hafta boshida intellekt testi bo‘yicha 110 ga teng ko‘rsatkichga ega bo‘lsa, hafta oxirida bu ko‘rsatkich 80 ga teng bo‘lsa, bunday metodikaga ishonch bilan qarash mumkin emasligi haqida yozgan. Ishonchli metodikalarni qayta o‘tkazish o‘xshash natijani ko‘rsatishi kerak. Ozgina o‘zgarish bo‘lishi mumkin, lekin ular unchalik ahamiyatli bo‘lmasligi kerak.

Metodikalar ishonchlilik darajasi bir qancha sabablarga bog‘liq. Tadqiqot natijalari aniqligini pasaytiruvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

- diagnoz qilinayotgan sifatning stabil, barqaror emasligi;

- diagnostik metodikalarning takomillashmagani (ko‘rsatma xato tuzilgan, topshiriqlar xarakteri jihatidan har turdaligi, tekshiriluvchiga metodikani taqdim etish bo‘yicha ko‘rsatmalarning noaniqligi);

- tadqiqot vaziyatining o‘zgarishi (kunning har xil vaqtida tekshiruv o‘tkazilishi, xonaning turlicha yoritilishi, begona shovqinlarning bor yoki yo‘qligi);

- eksperimentator xulq-atvori, gapirish ohangining o‘zgarishi (bir tajribada boshqacha ko‘rsatma, boshqasida uni o‘zgartirib berishi; topshiriqning bajarilishini turlicha stimullashtirishi);

- tekshiruvchi funksional holatidagi o‘zgarishlar (o‘zini his qilishi yaxshi bir eksperimentda, boshqasida charchash holatida bo‘lishi);

- natijalarni sharhlash va baholashda sub’ektivlik.

Psixodiagnostik metodikalar ishonchliligini tekshirish yo‘llaridan biri standartlashtirish, metodika o‘tkazish muolajasini va uning natijalarini baholashning yagona talablarini ishlab chiqish.

Metodikani baholashning yana bir muhim mezoni validlik hisoblanadi. Ishonchlilik aniqlangach, metodikaning validligi masalasi ko‘rib chiqiladi. Chunki ishonchli bo‘lmagan metodika validligi yuqori metodika bo‘la olmaydi.

Metodika validligi – metodika yordamida olingan ma’lumotlarning nimani aniqlashga qaratilganligi, ya’ni metodika mohiyati bilan mosligi.

Validlik – metodikaning samaradorligi, amaliy foydasini ko‘rsatuvchi mezon.

Reprezentativlik – tanlanmaning sinaluvchilar bosh majmui xarakteristikalarini ko‘rsatuvchi xususiyati.

Shuningdek, Akimova M.K., Gurevich E.M. bo‘yicha hozirgi zamon psixologiyasida mavjud bo‘lgan vositalarni sifat darajasiga ko‘ra 2 guruhga bo‘lish mumkin:

1. 
   formallashgan metodikalar
   
2. 
   kam formallashgan metodikalar
   

1 – guruh metodikalarga quyidagilarni kiritish mumkin:

- testlar;

- so‘rovnomalar;

- proektiv texnika metodikalari;

- psixofiziologik metodikalar;

Ular uchun xarakterli jihatlar:

• 
  aniq reglamentatsiya;
  
• 
  tadqiqot yoki tekshiruv jarayonining ob’ektivizatsiyasi (ko‘rsatmaga to‘g‘ri amal qilish, stimul materialini namoyish qilishning qat’iy usullari. Sinaluvchi faoliyatiga tadqiqotchining aralashmasligi);
  
• 
  standartizatsiya (ya’ni diagnostik eksperiment natijalarini qayta ishlash va taqdim etishning qabul qilingan tartibi joriy etilishi);
  
• 
  ishonchlilik;
  
• 
  validlik
  

Ushbu metodikalar nisbatan qisqa vaqt ichida diagnostik axborotni qo‘lga kiritish hamda individlarni o‘zaro miqdor va sifat jihatidan taqqoslash imkoniga ega.

Kam formallashgan metodikalarga :

- kuzatish;

- suhbat;

- faoliyat mahsulini tahlil qilishni kiritish mumkin.

SHuni ta’kidlash va inobatga olish zarurki, kam formallashgan metodikalarni o‘tkazish katta mehnatni talab etadi (masalan, sinaluvchini kuzatish ba’zida oylab davom etishi mumkin) va ko‘p jihatdan tadqiqotchining psixologik tayyorgarligi va professional tajribasiga asoslanadi. Psixodiagnostik suhbat, kuzatuvlarning yuksak madaniy darajasida o‘tkazilishi tekshiruv natijalariga tasodifiy omillar ta’siridan saqlash mumkin.

Kam formallashgan diagnostik metodikalarni formallashgan metodikalarga qarshi qo‘yish mumkin emas. Odatda ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. To‘laqonli diagnostik tadqiqotda ikkala turdagi metodikalarni garmonik, uyg‘unlashgan holda qo‘llash zarur. Masalan, test yordamida ma’lumot to‘plashdan avval sinaluvchi bilan tanishish (tarjimai holi, moyilliklari, faoliyat motivatsiyasi haqidagi axborot) bosqichi o‘tkaziladi. Bunda intervyu, suhbat, kuzatishdan foydalaniladi.

Kam formallashgan metodikalar – qo‘llashning qat’iy, aniq qoidalariga ega bo‘lmagn metodikalar. Ular ko‘proq psixodiagnostikaning psixologik intuitsiyasi va nisbiy tajribasiga bog‘liq.

Formallashgan metodikalar – aniq shakldagi qoidalarga qat’iy amal qilishni talab qiladigan metodikalardir

2-MAVZU: PSIXIK RIVOJLANISH VA UNI DAVRLASHTIRISH MUAMMOSI

Mavzu o‘quv maqsadi :

Ta’limiy: bo‘lajak pedagoglar tomonidan psixik taraqqiyot mohiyati, unga bo‘lgan turli qarashlar, psixik rivojlanish omillari va harakatlantiruvchi kuchlari, Yoshni davrlashtirish haqidagi bilimlarni o‘zlashtirilishini tashkil etish.

Tarbiyaviy: bo‘lajak pedagoglar tomonidan psixik taraqqiyot mohiyati, unga bo‘lgan turli qarashlar, psixik rivojlanish omillari va harakatlantiruvchi kuchlari, Yoshni davrlashtirish haqidagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish.

Rivojlantiruvchi: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida talabalar dunyoqarashini kengaytirish.

Reja:

1.Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar.

2.Psixik taraqqiyot va ta’lim o‘rtasidagi o‘zaro munosabat.

3.Yosh rivojlanishini davrlarga bo‘lish.

2.1.Psixik rivojlanish haqidagi asosiy nazariyalar

Inson va hayvon psixikasi doimiy rivojlanish holatida bo‘ladi. Biroq hayvonot dunyosidagi va insoniyatda bo‘ladigan rivojlanish jarayoni o‘z xarakteri va mazmuni jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladi. Hayvonot dunyosidagi psixik taraqqiyot mexanizmlari – nasliy, biologik jihatdan mustahkamlangan tajribani avloddan - avlodga uzatish bo‘lib, uning asosida hayvonlarning tashqi muhitga individual moslashuvi ro‘y beradi.

Inson psixik funksiyalarining rivojlanish mohiyati shundan iboratki, ular bolaning ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish jarayonida rivojlanadi. Bola insonlar orasida, insoniy predmetlar hamda munosabatlar dunyosida olamga keladi va yashaydi. Bu predmet va munosabatlarda esa ijtimoiy amaliyot tajribasi qayd etilgan. Bolaning rivojlanishi esa mana shu tajribani o‘zlashtirish jarayonidir. Bu jarayon kattalar tomonidan doimiy rahbarlik qilish sharoitlarida, ya’ni ta’lim, tarbiya orqali amalga oshiriladi.

Psixik taraqqiyot muammosi, inson shaxsining tarkib topish muammosi psixologiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Shu bilan birga bu muammo markaziy muammo hisoblanadi. Uning hal qilinishi ayniqsa hozirgi sharoitlarda, ya’ni o‘zida ma’naviy boylik axloqiy soflik va jismoniy kamolotni garmonik ravishda mujassamlashtirgan yangi shaxsni tarbiyalash vazifasi birinchi o‘ringa chiqarilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Psixik taraqqiyot jarayonining qonuniyatlari, uning omillari hamda harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi bilimlarsiz insonni tarbiyalash ishini ham amalga oshirib bo‘lmaydi.

Insonda biologik va ijtimoiy tomonlar munosabati haqidagi masala psixologiyada dialektik ta’limotga asosan hal qilinadi. Bu ta’limotga binoan inson “barcha ijtimoiy munosabatlar majmuidan iborat”. Dialektik materializm insonga ijtimoiy-tarixiy mavjudot sifatida, shu bilan bir vaqtda tabiatning bir bo‘lagi, deb qaraydi. Inson – biosotsial mavjudot. Shuning uchun ham uning psixik taraqqiyotga ikki asosiy omil:

1)Biologik, tabiiy.

2)Ijtimoiy – hayot sharoitlari, jamiyat tomonidan tashkil etiladigan ta’lim va tarbiya ta’sir ko‘rsatadi.

Bu ikki omilning o‘zaro munosabati turli oqim namoyondalari, (ya’ni biologik va sotsial) tomonidan turlicha talqin qilinadi. Biologik oqim namoyondalari insondagi tug‘ma, hayotiy jarayonlarni uni rivojlanishiga hal qiluvchi ta’sir qiladi, deb tan oladilar.

Sotsial oqim namoyondalari esa, aksincha, asosiy omil – tashqi ta’sir, deb hisoblaydilar va biologik faktorning rolini inkor etadilar.

Bu ikkala yondoshuv ham antidialektik, metafizik xarakterdagi yondoshuv bo‘lib, har ikkala oqim ham psixik taraqqiyotga ta’sir etuvchi bitta omilni tan oladilar va ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat ham o‘zaro ta’sirini ko‘rmaydilar.

Psixik taraqqiyot masalasini dialektik nuqtai - nazardan hal qilishi va ikkala omil ta’sirini birlikda qarash to‘g‘ri yo‘nalish hisoblanadi.

Biologik omillarga irsiyat va tug‘ma, nasldan-naslga o‘tuvchi xususiyatlar kiradi. Bola nasliy yo‘l bilan avvalom bor nerv sistemasi tuzilishini bosh miya, sezgi organlarining insoniy xususiyatlarini; har bir kishi uchun xos bo‘lgan jismoniy belgilar – ikki oyoqlab yurish, atrof-muhitni bilish va unga ta’sir etish organi sifatida qo‘lga egalik, nutq harakat apparatining o‘ziga xos, insoniy tuzilishini oladi.

Bulardan tashqari biologik, instiktiv ehtiyojlar – ovqatga, issiqlikka bo‘lgan ehtiyojlarni, oliy nerv faoliyati tipi xususiyatlarini ham bola nasliy yo‘l bilan qabul qiladi. Nerv sistemasi, sezgi organlari, bosh miyaning tabiiy, tug‘ma psixofiziologik va anatomik xususiyatlari layoqat deb ataladi. Layoqat asosida esa insoniy, intellektual xususiyatlar, qobiliyatlar shakllanadi va rivojlanadi.

Demak, biologik omillar shaxsning shakllanishida, psixik taraqqiyotning faqat tabiiy xususiyatlari bola rivojlanishini belgilamaydi. Biologik xususiyatlar insonning tabiiy asosini tashkil qiladi. Uning mohiyati esa sotsial, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan sifatlardan iborat.

Inson shaxs sifatida ijtimoiy, sotsial muhitning hal qiluvchi ta’siri ostida shakllanadi.

Bolaning psixik taraqqiyotiga tabiiy muhit muayyan ta’sir ko‘rsatadi.

Ammo bolaning psixik taraqqiyotiga uning insoniy jamiyatidagi hayoti asosiy turtki beradi. Boshqa kishilar bilan muloqotda bo‘lmasa, bolada psixik taraqqiyot ham bo‘lmaydi. Bunga misol, hayvonlar orasida yashab, tarbiyalangan bola: (nutqi rivojlanmagan, aqliy qobiliyatlari yo‘q, insoniy his- tuyg‘u, o‘z-o‘zini anglash mavjud emas).

Hozirgi zamon biologiya fanining ta’kidlashicha, organizm bilan uni o‘rab turgan atrof-muhit bir-butunlikni tashkil etadi.

Tabiiy va ijtimoiy muhit farqlanadi. Tabiiy muhitni iqlim, o‘simliklar hamda geografik sharoitlar tashkil qiladi. Tabiiy sharoitlar bolaning rivojlanishiga ta’sir qiladimi? Tabiiy muhit bolaning rivojlanishiga organizm sifatida ta’sir qiladi. Masalan: issiq cho‘l zonasida yashovchi bola bilan shimolda, yoki dengiz bo‘yida yashovchi bolalarning modda almashinuvida keskin farq qiladi. Biroq, tabiiy muhit bolaning shaxs sifatida shakllanishiga bevosita ta’sir qilmaydi, balki sotsial muhit, kishilarning ijtimoiy mehnat faoliyati orqali ta’sir etadi.

Demak, bolaning psixik rivojlanishida sotsial muhit katta ahamiyatga ega. Tajribaning ko‘rsatishicha insoniyat jamiyatidan tashqarida go‘dak haqiqiy, taraqqiy etgan inson bo‘la olmaydi.

Har bir bola yashaydigan ijtimoiy muhit bir emas, balki bir necha qavatdan, zonadan iborat. Eng yaqin zona – oilaviy muhitdir. Oilaga qaraganda kengroq zonani bolaning o‘rtoqlari, tarbiyachilari tashkil etadi. Bundan tashqari yana bir zonani bolaning qarindoshlari, qo‘shnilari tashkil qiladi va nihoyat, eng keng zona – ijtimoiy muhit bo‘lib hisoblanadi. Uning ta’siri faqat bevosita xatti-harakat namunalari, alohida kishilarning mulohazalari orqali emas, balki kitob va gazeta, radio, kino, televideniya, jamiyatda o‘rnatilgan qonun, qoida va odatlar, axloq talablari, estetika orqali amalga oshiriladi.

SHunday qilib, psixologiya fani odamning psixik xususiyatlari uning hayoti davomida, ya’ni ontogenetik tarzda yuzaga keladi, bu xususiyatlarning tarkib topishi va rivojlanishida odamning ijtimoiy tajribasi uning hayoti va faoliyat sharoitlari, ta’lim va tarbiya etakchi, hal qiluvchi rol o‘ynaydi deb o‘rgatadi.

Biroq, agar bolaning shaxsiy aktivligi mavjud bo‘lmasa, muhit ham, irsiyat ham shaxsga, uning psixik taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Faqat o‘zining faolligini ko‘rsatgandagina bola atrof muhitning ta’sirini his qilishi mumkin, shundagina uning nasliy xususiyatlari namoyon bo‘lishi mumkin.

Bola faolligini hisobga olishni zarurligi psixologiyaning muhim prinsipi – ong va faoliyatning birligi prinsipidan kelib chiqadi.

Ong faoliyatda namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Bolaning faolligi turli shaklda bo‘lishi mumkin: taqliddan tortib, to ijodiy aktivlik, tashabbuskorlikkacha. Ammo bolaning faolligi qaysi shaklda bo‘lmasin, u atrof muhitni, dunyoni bilish, uning rivojlanishi uchun zarur hisoblanadi. Faollikda bola o‘zini namoyon qiladi va rivojlanib boradi. Rivojlanishning samarali bo‘lishi bola faolligining kattalar tomonidan boshqarilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola faolligini rivojlanishning barcha bosqichlarida boshqarib borish muhimdir. Bola faolligini tashkil qilishning asosiy formasi esa – ta’lim va tarbiyadir.

Rivojlanish jarayonida bola shaxsining o‘zgarishi ham ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlarni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin.

1. 
   SHaxs yo‘nalishining rivojlanishi.
   
2. 
   Faoliyatning psixologik strukturasidagi xususiyatlar.
   
3. 
   Ong mexanizmlarining rivojlanish darajasi.
   

Rivojlanish jarayonida bolalarda shakllanuvchi motivlar turli-tumandir. Shunga muvofiq ularning yo‘nalishi ham harxil bo‘lishi mumkin. Ba’zi bolalarda o‘qishga bo‘lgan yo‘nalish etakchilik qiladi: bu bolalar uchun yaxshi o‘qish, o‘qituvchi talablarini bajarish muhimdir, ularni o‘zlashtirish baholari tashvishlantiradi. Boshqa bolalar o‘zlarining bilishga bo‘lgan yo‘nalishlari bilan ajralib turadilar. Ular masalalar echish, yangi bilimlar olishni yoqtiradilar. Biroq barcha predmetlarga ham o‘quvchilar bir xilda munosabatda bo‘lmaydilar. Ular uchun baho emas, darslarning qiziqarliligi muhimdir.

Ko‘pchilik bolalar uchun atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlar muhimroq. Bu bolalarning xulq-atvori jamoada muayyan o‘rinni egallash, tengdoshlari, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarda o‘z o‘rnini aniqlash bilan belgilanadi. Biroq shaxs yo‘nalishi doimo o‘zgarib turadi. Masalan: boshlang‘ich sinflarda o‘qishga bo‘lgan yo‘nalish kuchli bo‘lsa, o‘smirlarda atrofdagilar bilan munosabatlar ahamiyatliroq bo‘ladi.

Har qanday faoliyat bir necha elementlarni o‘z ichiga oladi. Ular faoliyatning psixologik tuzilishini tashkil etadi.

Faoliyat – harakat.

Motiv – maqsad.

Operatsiya – usul.

Faoliyatda maqsad va uning motiv bilan aloqasi muhim hisoblanadi. Bola psixik faoliyatining maqsadga yo‘nalganligi asta-sekin shakllanadi. Masalan: 3 yoshli bolalar o‘z harakatlarini ko‘zlagan maqsad bo‘yicha tashkil eta olmaydilar, ular maqsadni unutib qo‘yishlari mumkin. 5 – 6 yoshli bolalar harakatlari materialga bog‘liqligi bilan xarakterlanadi.

Kichik maktab yoshining oxirlariga kelib, o‘quvchilarda faoliyat maqsadi bilan motivi o‘rtasida aloqa o‘rnatish malakasi shakllanadi. Shunday qilib, faoliyat psixologik strukturasining rivojlanish jarayonida bola xatti-harakatining xususiyatlari va faoliyatining tuzilishi o‘zgaradi. Maqsadga yo‘nalganlik, ixtiyoriylik, uyushqoqlik rivojlanadi.

Ong rivojlanish jarayonida bola tomonidan voqelikni ideal ravishda aks ettirish mexanizmlari, struktura va mazmuni o‘zgaradi. Bu ayniqsa, bola aqliy faoliyati xususiyatlarining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.

Ong rivojlanishining muhim ko‘rsatkichi, o‘z-o‘zini, o‘zining “Men”ini anglashdir. O‘zining “Men” ini anglash bola shaxsi rivojlanishining turli tomonlarini xarakterlovchi asosiy mexanizmlardir.

Bola psixik rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi masala ham eng muhim masalalardan biridir.

Rivojlanish, taraqqiyot haqidagi bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan 2 ta qonsepsiya mavjud. Bular:

1. 
   Dialektik.
   
2. 
   Metafizik.
   

Birinchi qonsepsiyaga muvofiq, taraqqiyot qarama-qarshiliklar birligidan iborat bo‘lsa, ikkinchisiga binoan taraqqiyot ko‘payish va kamayish, o‘sish, takrorlanish sifatida qaraladi. Taraqqiyotga metafizik qarashga ko‘ra, harakat taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, uning manbalari, motivi chetda qolib ketadi. Bu qonsepsiyaning mohiyati shundan iboratki, unga muvofiq taraqqiyot – miqdoriy o‘zgarish, muayyan xususiyatning ko‘payishi yoki kamayishidan iborat. Masalan: bolaning lug‘at boyligining ko‘payishi, ya’ni so‘z boyligini to‘plash; nutq rivojlanishida xatolarning kamayishi; xotira, diqqat, ko‘nikmalar hajmining kengayishi – bolaning psixik rivojlanishi, deb qaraladi.

Dialektik qarashga ko‘ra, jamiyat va tabiatdagi har qanday harakat singari rivojlanish, taraqqiyot ham ichki qarama-qarshiliklar kurashidan iborat.

Har bir insonning, shu jumladan butun jamiyatning rivojlanish jarayonida eski shakl, g‘oya, odat, qiziqishlar o‘zgaradi, ularning o‘rniga keluvchi yangi g‘oya, odat, qiziqishlar ta’sirida qayta tuziladi. Demak, bu erda eskilik bilan yangilik o‘rtasida kurash ketadi. Shunday qilib, rivojlanish jarayonida yangi bosqich boshlanadi.

Bundan tashqari, dialektik qonsepsiya taraqqiyot deganda faqat miqdor o‘zgarishlarni emas, sifat jihatdan yangi forma va xususiyat, sifatlarining vujudga kelishini tushunadi.

Taraqqiyotning metafizik qonsepsiyasi rivojlanish manbalarini ochib bermaydi, balki uni o‘z - o‘zidan, to‘satdan amalga oshadigan jarayon deb hisoblaydi va Shuning uchun uning sabablarini bilish mumkin emas. Demak, ularning fikricha, taraqqiyot jarayonini boshqarish imkoniyatlari haqidagi masala ham o‘z-o‘zidan avtomatik ravishda yo‘q qilinadi. Bu qonsepsiyaga ko‘ra, bola – bu kichkina katta odam. Psixik rivojlanish esa – dastlab berilgan xususiyatlarning kengayishi holos.

Dialektik- materialistik nazariya rivojlanishni qarama - qarshiliklar kurashi; eski, o‘lib borayotgan shakl bilan yangi, endi tug‘ilayotgan forma o‘rtasidagi kurash sifatida qaraydi. Bu nazariya taraqqiyotning manbaini hayotiy jarayonning o‘zida deb biladi. Shu hayot jarayonining o‘zida qarama-qarshiliklar vujudga keladi, shu jarayonning o‘zida ular engib o‘tiladi va hal qilinadi.

Bola psixikasidagi eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, ziddiyat ta’lim va tarbiya jarayonida namoyon bo‘ladi hamda bartaraf qilinadi.

Bola rivojlanishining har bir yosh bosqichida ziddiyatlar namoyon bo‘lishining o‘ziga xos shakllari mavjud. Buni muloqotga bo‘lgan ehtiyojning namoyon bo‘lishi va rivojlanishida ko‘rish ham mumkin. Masalan: go‘dak unga yaqin bo‘lgan kishilar avvalo onasi bilan mimika, imo- ishora, alohida so‘zlar yordamida muloqotda bo‘ladi, ammo ularning ma’nosini har doim ham tushunavermaydi. Go‘daklik davrining oxirlariga kelib, atorofdagilar bilan muloqatda bo‘lishning bunday vositalari uning kishilar bilan yanada kengroq muloqatda bo‘lish va tashqi dunyoni bilish ehtiyojlarini qondirish uchun etarli bo‘lmay qoladi. Potensial imkoniyatlar uni ancha keng va mazmunliroq muloqot formasiga o‘tishga undaydi. Vujudga kelgan muloqotning yangi shakllariga bo‘lgan ehtiyoj bilan ularni qondirishning eski usullari o‘rtasidagi qarama-qarshilik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi: bu qarama-qarshilik, ziddiyatni engib o‘tish va bartaraf qilish muloqotning sifat jihatdan yangi, faol shakli – nutqni tug‘diradi.

Kichik maktab yoshida psixik rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi oldiga qo‘yiladigan yangi talablar bilan ularni qondirishning eski usullari, bola psixik rivojlanish darajasi, uning bilim, ko‘nikma, malakalari o‘rtasidagi ziddiyatdir. Vujudga kelgan yangi ehtiyojlarni qondirish uchun, pedagog talablarini bajarish uchun o‘quvchiga faoliyat va xatti-harakatning ancha murakkab usullarini o‘zlashtirish zarur bo‘ladi. Masalan: darsda o‘zini yaxshi tutish, tanaffus vaqtida intizomli bo‘lish talabi bilan maktabga kelgunga qadar bolada mavjud bo‘lgan odatlar (ya’ni ixtiyorsiz, impulsiv harakatlar qilish, xohishiga qarab ish tutish, irodaviy zo‘r berishning kuchsiz, zaifligi) o‘rtasidagi ziddiyatning bartaraf qilinishi natijasida bolada intizomlilik kabi ijobiy odat rivojlanadi.

Bunda bolaning potensial imkoniyatlari ham uning psixik taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuch sifatida chiqadi.

Demak, bola psixik taraqqiyotini ta’lim-tarbiya jarayonida boshqarib borish uchun har bir Yosh davrining asosiy ziddiyatlari, qarama-qarshiliklarini yaxshi bilish va ularni hisobga olish zarur.
2.2. Psixik taraqqiyot va ta’lim o‘rtasidagi o‘zaro munosabat
Bolalarning psixik jihatdan o‘sishida ta’lim va tarbiya g‘oyatda muhim ahamiyatga ega ekanligi XIX asrlarning o‘rtalaridan tobora ko‘p ta’kidlana boshlandi. Bolalar psixikasining o‘sishi bilan ta’lim va tarbiyaning o‘zaro munosabati haqidagi masalalarni hal etishga urinayotgan nazariyalar hozir ko‘p topiladi. Hozirgi pedagogika va psixologiyada shu masalaga doir uch xil nazariya bor. Ulardan birida ta’lim-tarbiya va taraqqiyot jarayonlari bir- biridan mustaqil mavjuddir, degan g‘oya olg‘a suriladi. Ikkinchi nazariyada ta’lim- tarbiya ayni vaqtda taraqqiyotdir, ya’ni ta’lim bilan taraqqiyotning o‘rtasida asos e’tibori bilan sezilarli tafovut yo‘qdir, deb da’vo qilinadi. Nihoyat, uchinchi xil nazariya bo‘yicha ta’lim-tarbiya va taraqqiyot jarayonlari, garchi boshqa-boshqa jarayonlar bo‘lsa ham, bir-biriga mos kelar va bir- biriga ta’sir o‘tkazar ekan.

Ta’lim va psixik o‘sish bir-biridan mustaqildir, degan nazariyaning namoyandalari ta’lim va psixik o‘sishni bir-biriga duch kelmaydigan ikkita parallel jarayon deb hisoblaydilar. Bu nazariyaning namoyandalari aqliy qobiliyatni aniqlash uchun dastlabki testlarni vujudga keltirgan edilar (Bine va Simon). Bu namoyandalar va ularning hozirgi izdoshlari aqliy qobiliyat “tug‘ma” bo‘lib, unga ta’lim ham, muhit ham ta’sir etmaydi, degan fikrga asoslanadilar. Ta’lim va psixik taraqqiyot bir- biridan mustaqil, degan nazariya amalda ta’lim-tarbiya ishlarining hammasini bolalarning Yosh xususiyatlarini hisobga olmasdan tuzishga olib keldi.

Ta’lim va psixik o‘sish bir-biriga mos keladigan nazariyaning namoyandalari (amerikalik psixologlar Djeyms, Torndayk va ingliz psixologi Makdugall) ning da’vo qilishicha :

1. 
   ikkala jarayon bir-biriga yaqin va parallel holda boradi – ta’lim- tarbiya bilan psixik o‘sish qadam- baqadam boradi;
   
2. 
   ta’lim va psixik o‘sish bir vaqtda amalga oshadi. Bu nazariya ikki jarayonni aralashtirib, bir-biriga tenglashtirib qo‘yadi. Bu ta’lim jarayoni o‘rganilsa, psixik o‘sish jarayoni ham o‘rganilgan bo‘ladi, degan xulosaga olib keladi. Bu nazariya bir tomonlama nazariya bo‘lib, butun e’tiborni bilish faoliyatiga qaratadi-yu, bola shaxsining hissiyoti va irodasini e’tiborga olmaydi. Odam ongining roli, inson shaxsini tarkib toptiruvchi ijtimoiy hayot va amaliyotning roli kamsitiladi yoki inkor qilinadi.
   

Ta’lim-tarbiya va psixik rivojlanish garchi har xil jarayon bo‘lsa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladigan jarayonlardir, degan uchinchi nazariyaning namoyandasi – Koffkadir. Bu nazariya dastlabki ikki nazariyani birlashtirishga urinadi, nerv sistemasining etilishi va o‘qitish jarayonlarining o‘zaro bog‘lanishini va bir-biriga ta’sir etishini aniqlamoqchi bo‘ladi. Nerv sistemasining etilish jarayoni bolani o‘qishga tayyorlaydi va o‘qiy oladigan qilib qo‘yadi, deb e’tirof etadi. O‘qitish esa, o‘z navbatida, nerv sistemasining etilish jarayonini kuchaytiradi va oldinga suradi, deydi. Bu nazariya ikki jarayonning bir qadar o‘zaro bog‘langanligini ta’kidlashi bilan oldinga qarab bir qadam qo‘yadi. Ammo bu o‘zaro bog‘lanishni abstrakt ravishda, ijtimoiy tarixiy hayot sharoitining ta’siridan tashqari, bolalarga ta’lim-tarbiya berish ta’siridan tashqarida tan oladi.

Bu nazariyalarning hammasi bolalar kamolotining hal qiluvchi tomonini ko‘rmaydi, ya’ni bolalar psixikasining tarbiya va aktiv faoliyat jarayonida tarkib topishini payqaydi.

Demak, psixologiyadagi muhim masalalardan biri taraqqiyot bilan ta’limning o‘zaro munosabati haqidagi, ya’ni ta’lim o‘z orqasidan rivojlanishni ergashtirib boradimi yoki aksincha, rivojlanishga moslashib, sust ravishda uning orqasidan boradimi? degan masaladir.

Ta’lim va taraqqiyotning o‘zaro munosabati qanday baholanishiga qarab, bu masalada 2 nuqtai - nazarni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Nemis psixologi V.SHtern ta’lim psixik taraqqiyotning orqasidan boradi va unga moslashadi, degan fikrni ilgari suradi. Uning ta’kidlashicha, bola tomonidan narsalar bilan tanishish va ularni bilib olish o‘z-o‘zidan amalga oshadi, ta’lim esa mustaqil, avtonom ravishda amalga oshadigan taraqqiyotga moslashadi (“Personalistik psixologiya” qonsepsiyasini yaratgan, ya’ni shaxsning yaxlitligi, psixik va fizik birliklarga bo‘linmasligi to‘g‘risidagi nazariya).

Bunga qarama - qarshi fikrni rus psixologi L.S.Vigotskiy bildiradi. U bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning etakchi roli haqidagi qoidani birinchi bo‘lib ilgari surdi. Uning fikricha, ta’lim taraqqiyotdan oldinda boradi va uni o‘z orqasidan ergashtiradi.

Birinchi fikrga binoan, ta’lim uchun imkoniyat etguncha, aqliy jihatdan etilish jarayoni kelguncha, passiv ravishda kutib turish lozim.

Ta’lim etakchilik rolini bajaradi. Ikkala jarayon bir-biri bilan bog‘liq: rivojlanish va ta’lim parallel tarzda sodir bo‘ladigan ikki jarayon emas, ular bir butun jarayondir, deb ta’kidlaydilar. Ta’limsiz to‘la aqliy rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. Ta’lim rivojlanishga stimul - turtki beradi, rivojlanishni o‘z orqasidan ergashtirib boradi. Lekin rivojlanishga stimul bo‘lish bilan bir vaqtda ta’lim o‘zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan taraqqiyot darajasining xususiyatlarini hisobga oladi.

Shuningdek. L.S. Vigotskiyning taraqqiyotning ikki zonasi haqidagi g‘oyasi ham rivojlanish jarayonini boshqarish uchun katta ahamiyat kasb etadi. L.S. Vigotskiy bola taraqqiyotining ikki zonasini ajratib ko‘rsatadi:

1. 
   Aktual taraqqiyot zonasi.
   
2. 
   YAqin kelajak taraqqiyot zonasi.
   

Agar bola biror ishni kattalar yordami bilan bajara olsa, bu uning yaqin rivojlanish darajasi, zonasidan dalolat beradi. YAqin kelajak zonasi bizga bolaning ertangi kunini, rivojlanishining dinamik holatini aniqlashga yordam beradi.

Agar bola topshiriqni mustaqil ravishda bajara olsa, bu uning aktual taraqqiyot zonasini ko‘rsatadi. SHu bilan birga L.S.Vigotskiy ta’lim-tarbiya jarayonida bir tomondan, bolaga kuchi etmaydigan, uning aktual rivojlanish darajasi va yaqin imkoniyatlariga to‘g‘ri kelmaydigan talablar qo‘ymaslik kerakligini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan esa, o‘qituvchi bugun bola kattalar yordami bilan, ertaga esa mustaqil tarzda bajara olishini bilsa, bola taraqqiyotini jamiyat talablariga mos ravishda, maqsadga muvofiq tarzda takomillashtirib borishi mumkin.