Umumiy psixologiya”

Ochlik fiziologiyasi: Ochlikni his qilish, yarim ovqatini ob qo’yilgan ishtirokchilar ekspremenda geomstatik reaksiya ostida, o’z qomatini va ko’rinishini saqlash maqsadida qaltis javob qaytarmaydi. Atayin shar yutib, ochlikni his qilgan vaqtda sharni shu yirtilgan, oxir oqibat u odamda ochlik alomati sezilmagan. Ba’zi diedalar bo’sh oshqozonni hazim bo’lmaydigan narsalar bilan to’ldirish kuzatilgan. Ochlikni bo’sh oshqozonni og’ritish bilan yengib bo’lmaydi. Kuzatuvchilar aniqlashdiki chorak asr o’tib kalamushlarning oshqozonining ingichka ichakka ulab qo’yishi og’riqsiz ochlikni oldini olishi mumkinmi? Kalamushlar odatda shunday ovqatlanishni boshladimi? Ha xuddi shunday. Insonlar ham to’q qoringa ochlik his qilishi mumkin. Hayvonlar oshqozonini to’ldirib ham kaloriyasiz ovqatni ko’proq yeydi. Agar oshqozon og’rig’i qorin og’rig’ida darak bermasa unda nima gap. Irlandiyaliklarning aytishicha, ximiya (kimyo) Organizmning kimyoviy birikmalarini o’zgarishi ochlikka ta’sir ko’rsatadi. Inson va ba’zi hayvonlar kaloriyani boshqardi. Maqsadni o’z vaznini saqlash. Organism qandaydir yo’llar bilan resruslardan foydalanadi. Ulardan biri shakarli gulikoza. Gormanal insulin kamaytiradi.⁸² Qonda gulikozani u asta yog’ga aylantiradi. Gulikozani qonda kamayishi ochlikni ortishi. Badan ta’m bilishni o’zgartiradi. Agar siz dipressiyani ortishini his qilsangiz nimaga talpinasiz? Shirin narsaga kiraxmali narsaga va uglevodlarga? Uglevodlar nero o’tkazmalar serotanini urevenni ko’tarishga yordam beradi harakatlarni tinchlantirshga harakat qiladi. “Fenfluramin” dorisini ichgan odam uglevod o’rniga organizmni narmalashtiradi. Streska bog’liq ovqatlar o’rniga bioximik harakatni o’zgartiradi. Glukozani qonda kamligi ochlik hissini uyg’otadi. Biroq siz bilmay kimyoviy usullardan organizmingizda bo’lmagan holda boshqaradi. Miya o’zi ichki organizmni boshqaradi. Oshqozondan jigardan va ichakdan kelayotgan signallar miyaga xabar beradiki ovqatlanishi kerak yoki kerakmasligini bildiradi. Miyaning qaysidir qismidan bu xabarlar yetib keladi. Gipotalamos miyasida 1940 -1950 yillarda tekshiruvchilar ochlikni boshqaruvchi pultni miyaning ichki qismida aniqlashdi. Gipotalamosning ikki xil markazi mavjud, ovqat yiyeshni boshqaruvchi. Eksperementlar 1960 yilda o’tkazilgan tatqiqodlar ko’rsadiki, yombosh miyada yashirin ochlikni chaqiradi. Agar bu agar o’sha burchakka elektr impluslarda jo’natsak qorni to’q yaxshi ovqatlangan hayvon ham ovqatlanishni boshlaydi. Ushbu burchakni yo’q qilingan holda hayvon ovqatga qaramadi. Agar o’sha joyga tegsa ovqatlanayotgan hayvon ham ovqatlanishdan to’xtaydi. Bu holat oshqozon va ichak faoliyatini teziroq ishlashga olib keladi va yog’ miqdorini oshiradi. Bu holat ba’zi bir kasallikni miyasida shish paydo bo’ladi va semiradi. Qay holatda Gipotalamusning shu joylari ishlaydi. Bir teoriyaga qaraganda qancha glikoza yog’ga aylanishini kuzatadi va qancha qismi qolishini kuzatadi. Ba’zi bir holatida aniqlab Gipotalamusga xabar beradi. Qaysiki ma’lumotlarni qayta ishlab va uni miyaga olim (winn 1995) qachonki yarim och kalamush o’zni vaznini yo’qotadi. Biologik ta’sir sodir bo’ladi; ochlik ortadi. Energiya yo’qotish kamayadi. Muozanatdagi og’irlik ko’rsatgichi, yarim och va yarim to’q kalamushlar – muozanat nuqtasi deb ataladi. Boshqa o’rganuvchilar aytishayabdiki organism ma’lum bir muozanat nuqtasi bor – ochlikni boshqaradi. Ochlik – juda ko’p faktlar bilan ko’rsatiladi. Har kuni har xil ovqat yeyishga qaramay energiyani bizni badanimiz judayam aniqlik bilan ishlab chiqaradi va ishlatadi. Bizning organizmimiz kalamushnikidek vaznini boshqaradi. Agar vazin ortib borsa biz ochlikni his qilamiz agar vaznimiz kamayib borsa biz ovqatlanishimiz shart. Ochlik xuddi boshqa ko‘plab hislar kabi fiziologiya va o‘zlashtirilgan tajribaning o‘zaro ta’sirini aks ettiradi. Qonda qandning tarkibini miya gipotalamusi boshqaradi, u ochlik va tana vaznini ham boshqaradi. Biroq ochlik to‘lig‘icha gipotalamusga bog‘liq emas, chunki ayrim odamlar tashqi oziq-ovqat signallariga o‘ta beriluvchan, boshqalari esa – hazm qilishning buzilishiga.

Ikkinchi jahon urushi vaqtida bosib olingan hududlardagi konsentratsion lagerlardagi ochlik haqidagi xabarlar fiziologik ehtiyojlarning birinchi navbatda ekanini yorqin namoyish qildi. Yarim ochlik natijalarini yaxshiroq o‘rganish uchun olim Andel Kiz (1950) va hamkasblari o‘z tajriba-sinovi uchun ko‘ngillilarni topdi. Eksperimentda qatnashishga rozi bo‘lgan 100 nafar ongli ravishda urushga qarshi bo‘lganlar orasidan tadqiqotchilar 36 nafar erkakni ajratib oldi. Ular dastlab o‘zining boshlang‘ich vaznini saqlab qoladigan darajada ovqatlashtirildi. Keyin olti oy mobaynida ularning oziq-ovqati yarmiga kamaytirildi.

Natijani uzoq kutishga to‘g‘ri kelmadi. Bu haqida ongli ravishda o‘ylamagani holda erkaklar energiyani tejashni boshladi. Ular horg‘in va apatiyali ko‘rinardi. Ularning tana og‘irligi (vazni) keskin kamayib, dastlabki ko‘rsatkichlardan 25 foiz kam darajadagi ko‘rsatkichlarda barqarorlashdi. Psixologik effekt yanada dramatik bo‘lib chiqdi. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasiga muvofiq, bu erkaklarni ovqat haqidagi fikrlar tamoman “yutib yubordi”. Ular ovqat retseptlarini to‘plar, oshpazliq haqidagi kitoblarni o‘qir va ajoyib taomlar rasmlariga tikilardi.

Ovqatga ehtiros bizning fiziologik holatimiz (tana kimyosi va gipotalamus faoliyati) hamda o‘zlashtirilgan tashqi stimullarga reaksiyalarimiz tomonidan boshqariladi.

Psixologlar qanday ovqatlanishimiz va ovqatga nimalarni ishlatishni afzal ko‘rishimizni o‘rganadi. Ochlikni qondirgan sari ovqatlanish bilan bog‘liq xulq-atvor o‘zgaradi. Eliot Stellyar (1985) maxsus tish fiksatorlari yordamida buni aniqlagan, ular har bir chaynash va yutish harakatini qayd qiladigan tarzda loyihalashtirilgan. Bu moslama ovqatlanish bilan bog‘liq, ehtimol, siz ularni berishni hech qachon xayolingizga ham keltirmagan savollarga javob beradi. O‘rtacha odam buterbrodni yeganda qanchalik tez yutinadi? Har 14 sekundda. Bir marta yutishga nechta chaynash harakati to‘g‘ri keladi? O‘rtacha 19 ta. Odamlar qanchalik tez chaynaydi? Taxminan sekundiga 1.8 chaynash harakati tezligida. Oziq-ovqat mahsuloti ta’m sifati qanchalik yaxshi bo‘lsa, biz uni og‘izda shunchalik kam “tutib turamiz”.

Shirin va sho‘r (tuzlangan) nasalarni tanlashda afzal ko‘rganlarimiz genetik va universaldir. Ammo ko‘pchilik ta’mga ko‘ra afzalliklar nimalar bilandir belgilangan, masalan, sho‘r taomlar iste’mol qiladigan odamlarda tuzni ko‘p yeyishga moyillik rivojlanadi (Veauchamp, 1987), boshqalar esa kasal bo‘lishidan oldin yegan taomidan nafrat tuyadi (bolalarning kasal bo‘lish chastotasi turli oziq-ovqatlarga nafratning paydo bo‘lishi uchun imkon yaratadi).

Didga madaniyat ham ta’sir ko‘rsatadi. Beduinlar tuyaning ko‘zini yeyishdan rohatlanadi, Shimoliy amerikaliklarning ko‘pchiligi bundan xazar qilgan bo‘lardi. Yevropa va Shimoliy Amerika aholisining katta qismi it, kalamush va ot go‘shtini ishlatishdan o‘zini olib qochadi (ayrim hududlarda esa buni ma’qul ko‘rishadi), ular mol go‘shtini yeyishni xush ko‘radi (induslar esa uni yeyishni xayoliga ham keltirmaydi).Bu kabi afzal ko‘rishlar muayyan oziq-ovqatni iste’mol qilish chastotasiga ko‘ra variantlanadi (Pliner & Pelchat, 1991, Rozin, 1976). Biz odamlar notanish bo‘lgan ko‘pgina narsalarga, jumladan oziq-ovqatning yangi turlariga ham (ko‘proq o‘simliklar emas, balki hayvonlar bilan bog‘lig‘iga) apatiyani his qilamiz. Kalamushlar ham anchadan beri tanish oziqalarni xush ko‘radi. Bunday voqelikdagi “neofobiya” (yangilikdan qo‘rqish) ajdodlarimiz uchun adaptiv bo‘lgan va potensial toksik moddalardan himoya sifatida xizmat qilgan. Ko‘plab tajribalarda odamlarga yangi meva turlari yo smilliy tamolarni tatib ko‘rish uchun taklif qilishgan. Bir necha bor tatib ko‘rgach, ularning yangi ta’mga bahosi ortib borgan. Qolaversa, ovqatga yangi ovqat turlarining bitta to‘plamini ishlatish bilan bog‘liq tatib ko‘rishlar boshqasini tatib ko‘rish istagini orttiradi (Pliner, 1982).

Odamlarda xuddi I.A.Pavlovning itlaridagi kabi so‘lak ajralishi qandaydir ishtaha ochuvchi taomni tasavvur qilish (his qilish) dayoq boshlanadi. Bunday ovqat yetarli bo‘lganida bu odamlar eng katta vazn to‘plashga moyil.

Keling, Yudit Rodin va Djoys Sloxover (1976) ularning yozgi lagerda sakkiz haftalik dam olishi davomida kuzatgan to‘qqiz yoshli va o‘n besh yoshli qizlar misolini ko‘rib chiqamiz. Birinchi hafta davomida qizlarning ayrimlari xatto yaxshi tushlikdan keyin ham ular uchun tayyorlangan M&M yong‘oqlarini yoyishdan o‘zini tiya olmadi. Bu qizlar tadqiqotchilar eksternallar deb ataydigan - ovqatlanish ichki ehtiyojlardan ko‘ra ko‘proq uning borligi bilan belgilanadigan kishilar toifasining tipik vakillari edi. Keyingi yetti hafta davomida “eksternal” qizlar eng ko‘p vazn ottirdi.

Ichki va tashqi omillar o‘zaro ta’sir qilishiga yorqin misol sifatida quyidagini keltirish mumkin: Rodin (1984) zx laboratoriyasiga tadqiqotning boshqa ishtirokchilarini lanchga taklif qildi, ular bunga qadar 18 soat hech nima yemagan edi. Qon probalari olish bilan bir paytda laboratoriyaga tovada chirsillab turgan katta bifshteksni ham olib kirishdi. Och qolgan tajriba ishtirokchilari ko‘zlari, quloqlari va burni bilan ishtahali bifshteksni “paqqos tushirayotgan” paytda Rodin qonda insulinning ortishi va ochlikka hamroh tuyg‘ularni kuzatdi. Ko‘rinish, hid va ovoz bilan “eksternallar” stimulyatsiyalangan vaqtda qonda insulin tarkibi ko‘p va ochlikka hamroh reaksiya ularda kuzatildi. Bu tashqi stimul ayrim individuumlarda (bifshteks) ga nisbatan psixologik tajriba ularning ichki fiziologik holatiga ta’sir qilishi mumkinligini yaxshi illyustratsiyalaydi.