Umumiy psixologiya kafedrasi eksperimental psixologiya

Suhbat  metodi.  Bu  metod  tadqiqotning  turli  bosqichlarida  qo‘llaniladi:  masalan,  dastlabki  tanishish 
bosqichida  ham  boshqa  metodlar,  ayniqsa,  kuzatish  metodi  orqali  qo‘lga  kiritilgan  xulosalarni 
aniqlashda  qo‘llaniladi.  Suhbat  metodidan  mohirlik  bilan  foydalanish  juda  qimmatli  natijalarga 
erishishga yordam berishi mumkin. 
IntervYu metodi. Psixologiya fanidagi bu metod sotsiologiyada keng ko‘llaniladigan anketa metodidan 
farq qiladi. Xuddi suhbat metodi kabi intervYu metodi ham savol-javob metodiga tegishlidir. Ko‘pincha 
intervYu  uchun  savollami  sotsiologik  anketalarga  o‘xshatib,  ya’ni  turli  masalalar  Yuzasidan  ko‘plab 
javoblar  olishni  ko‘zlab  tuziladi.  IntervYu  metodiga  bunday  tarzda  yondashish  tadqiqotning  faqat 
birinchi  bosqichiga,  muammo  bilan  dastlabki  tanishish  bosqichiga  to‘g‘ri  keladi.  Biroq  bilimlarni  va 
o‘rganilayotgan psixik xususiyatlarning tuzilishini hisobga olib tuzilgan savollar o‘rganilayotgan 
holatlar  tuzilishi  hamda  darajalarini  bundan  keyin  aniqlash  uchun  juda  qimmatli  natijalar  berishi 
mumkin.. 
Ekspert  baholash  metodi.  Bu  metod  shaxs  psixologiyasida  keng  qoMlaniladi.  Ekspertlar  sifatida 
tekshirilayotgan  kishilarni  yaxshi  biladigan  shaxslar  -  bolalar  bog‘chasi  va  maktab-intematlaming 
tarbiyachilarini,  sinf  rahbarlari,  ishlab  chiqarish-texnika  bilim  Yurtlarining  murabbiylari,  ishlab 
chiqarishdagi  murabbiylar,  ilmiy  jamoa  rahbarlari,  harbiy  komandirlar,  sport  trenerlari  qatnashishlari 
mumkin. Ekspert baholarni ko‘proq xususiyatlarning sifat jihatidan 
numoyon  bo‘lishini  tasvirlash  emas  (buni  ekspertlar  bilan  qilinadigan  keyingi  suhbatlarda  o‘tkazilsa 
ancha  foydaliroq  bo‘ladi),  balki  o‘rganilayotgan  xususiyatlarning  ifodalanishini  miqdoriy  baholash 
tarzida,  ya’ni  u  yoki  bu  xususiyat  yoki  xulq-atvor  elementlari  darajalarini  baholash  tarzida  o‘tkazilsa 
maqsadga  muvofiq  boMadi.  Ekspertlar  umumlashtirish  bilan  bogMiq  boMmagan  xulq-atvor 

---

clcmcntiarining ancha-muncha mayda qismlari ifodalanganligini qayd qilishi lozim. Umumlashtirish — 
ekspertning emas, balkitadqiqotchining ishidir. 
O‘z-o‘zini  kuzatish  metodi  XYIII-XIX  asrlar  empirik  psixologiyasi  tomonidan  kamsitilgan  bu  metod 
so‘nggi  yillarda  yana  ma’lum  ahamiyatga  ega  boMib  bormoqda.  CHunonchi,  suhbat  va  savol-javob 
metodlarini o‘z-o‘zini  kuzatish metodi  orqali olingan ma’lumotlarsiz qoMlab boMmaydi.  Buni  suhbat 
va shaxsiy savoljuvob o‘tkazish uchun suvollar tuzishda hisobga olish zarur. Lekin o ‘z.-o‘zini kuzatish, 
garchi  psixologik  tadqiqotlarning  asosiy  metodi  boMiniisa-dn,  mustaqil  ahamiyatga  ega  boMishi 
mumkin.  0  ‘z-o‘zini  ku/atish  metodi  psixik  holatlarni,  ya’ni  tetik  kayfiyatni,  achchiq-  Innishni, 
ishchanlikni, kasb bilan bog‘liq bo‘lgan sermahsul ishlami o‘rganishda ayniqsa foydali bo‘lishi mumkin. 
Testlar metodi. Testlar, ozmi yoki ko‘pmi standartlashtirilgan (bir xillashtirilgan) shaxs xususiyatlarini 
qisqa muddatli sinash usullaridir. YAxshi asoslangan test - bu oldindan o‘tkazilgan kata cksperimentlar 
natijasidir.  Nazariy  jihatdan  asoslangan  va  eksperimental  jihatdan  muhokama  qilingan  testlar 
tadqiqotchi uchun ilmiy va anmliy ahamiyat kasb etishi mumkin. 
Arxiv  metodi.  Amerika  ilmiy  adabiyotlarida 
≪Arxiv  metodi≫  degan  atama  qabul  qilingan,  bunday 
tadqiqotlarni o‘tkazuvchi  psixolog sinaluvchining xulqini  kuzatmaydi  va  o‘lchamaydi,  balki, kundnlik 
quydnomalarni va yozuvlami, arxiv materiallarini, mehnat, o‘quv yoki ijodiy faoliyatini tahlil qiladi. 
Sobiq  sovet  psixologlari  bu  metodni  ifodalashda  boshqa  atamadan  foydalanishdi.  Ko‘p  hollarda  u 
«faoliyat  mahsullarini  o‘rganish»  yoki  «praksimetrik  metod»  deb  ifodalanadi.  Eksperimentator 
tadqiqotlar matnini, faoliyatning, predmetli 
rnahsulotini  turli  xil  maqsadlarda  o‘tkazishi  mumkin.  SHaxs  psixologiyasining  keng  yoyilishi  ijodiy 
psixologiya  va  psixologiya  tarixi,  bir  shaxsning  yoki  ko‘p  odamlar  hayot  yo‘lining  o‘ziga  xosligi  -
biografik metod nomini oldi. 
≪Arxiv  metodi≫  xilma-xilligiga  kontent-analiz  texnikasi  ham  taalluqlidir.  Kontent  -  analiz  o  ‘zidan 
yanada takomillashtirilgan hujjatlar analizining qat’iy metodlarini namoyon qiladi. Tadqiqotchi mazmun 
birligini ajratib, olingan ma’lumotlami umumlashtiradi. Bu metod nafaqat psixologiyada, balki boshqa 
ilmiy  adabiyotlarda  ham  keng  tarqalgandir.  Bu  metoddan  ko‘p  hollarda,  asosan,  siyosiy  psixologiya, 
reklama psixologiyasi, aloqalarda keng foydalaniladi. 
Kontent-analizni ishlab chiqish G.Lassuela, CH. Os-gud, B.Berelsonlar nomi bilan bog‘liq boMib, ular 
≪Kontent-analiz, kommunikativ tadqiqotlar≫ fundamental monografiyaning mualliflaridir. 
Kontent-analizdagi matn tahlilining standart birligi bo‘lib: 
1) so‘zlar; 2) tugallangan fikr; 3) mavzu; 4) personaj; 5) muailif 
va 6) yaxlit holdagi  yo‘llanma hisoblanadi. Ular bir mazmunda yanada umumiy tuzilish sifatida korib 
chiqiladi. Kontent-tahlil ma’lumotlarini qayta ishlashning bir qancha usullari mavjud. Oddiy matndagi u 
yoki bu birliklaming ko‘rinish darajalarini qayd etilishidir. Tadqiqotchi bu ko‘rinishlar darajasini u yoki 
bu birliklarini turli matnlarda qoMlab, undagi  
ozgarish boshidan, to yakunlanishga qadar aniqlaydi. 
Analizning  ikkinchi  tipi  -  matndagi  kontent  -  analiz  birligini  matritsa  turidagi  mujassam  korinishlari 
hisoblanadi.