Umumiy psixologiya kafedrasi eksperimental psixologiya

seskantiruvchilarning odamning ichki  holatiga muvofiqligi,  va  birinchi  navbatda,  uning  ehtiyojlariga 
mos  kelishi  bilan bog‘liq. Masalan, qorni to‘q va qorni ochiqqan odamlar ovqat  to‘g‘risidagi  suhbatga 
turlicha munosabat bildiradilar. 
Sabablarning  uchinchi  guruhi  shaxsning umumiy  yo‘nalganligi bilan  bog‘liq. Bizni  ko‘proq 
qiziqtiradigan va qiziqishlar sohamizni, shuningdek, kasbiy qiziqishlarimizni  tashkil etuvchilar, qoidaga 
ko‘ra, tasodifan duch kelib qolgan bo‘lsak ham, e’tiborimizni o‘ziga tortadi. 
Va, nihoyat, ixtiyorsiz diqqatni Yuzaga keltiradigan sabablarning to‘rtinchi guruhini ta’sir etuvchi 
seskantiruvchi  hosil  qiladigan his-tuyg‘ular tashkil  etadi. Biz  uchun  qiziqarli  bo‘lgan,  ma’lum 
emotsional reaksiyani hosil qiladiganlar ixtiyorsiz diqqatning muhim sababi bo‘lib hisoblanadi. 
Ixtiyorsiz  diqqatdan  farqli  ravishda  ixtiyoriy  diqqatning  asosiy  xususiyati,  uning  ongli  maqsad 
tomonidan boshqarilishi va iroda kuchi  bilan bog‘liqligidir. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi  psixik 
jarayonlar  kechishini  faol  boshqarish  hisoblanadi. Ixtiyoriy  diqqat  ixtiyorsiz  diqqatdan  sifat  jihatidan 
farq  qilishiga  qaramay,  ixtiyoriy  diqqat,  shuningdek,  his-tuyg‘ular,  qiziqishlar,  odamning  avval 
orttirilgan  tajribasi  bilan  bog‘liq. Lekin  ixtiyoriy  diqqatda  bularning  ko‘rsatadigan  ta’siri     bevosita 
emas, aksincha, bilvositadir. 

---

Diqqatning yana bir turi mavjud. Ixtiyoriy diqqatga o‘xshash, maqsadga yo‘nalganlik xususiyatiga 
ega  bo‘lib,  va  dastlab  iroda  kuchini  talab  etadi, lekin  keyinchalik  odam ishga «kirib 
boradi»: faoliyatning  natijasi  emas,  balki,  uning  mazmuni  va  jarayoni  ham  qiziqarli  bo‘lib,  ahamiyat 
kasb eta boshlaydi. Bunday diqqat N.F. Dobrinin tomonidan  ixtiyoriydan keyingi diqqat deb nomlandi. 
Masalan,  o‘quvchi  qiyin  arifmetik  masalani  echa  turib,  dastlab,  unga  ma’lum  kuch  sarf  etadi.  Masala 
murakkab,  o‘quvchi  chalg‘iy  boshlaydi.  U  o‘zini,  irodasini  ishga  solgan  holda,  masalani  echishga 
majburlaydi.  Mana,  masalani  echishga  birinchi  urinish  natija  berdi,  echishning  to‘g‘ri  usuli  belgilab 
olindi. Masala  oydinlasha  boradi. Masala  o‘quvchining  ishtiyoqini  band  eta  boshlaydi. U  endi 
chalg‘imasdan, qiziqarli masalaga kirishib ketadi. Diqqat ixtiyoriydan ixtiyorsizga aylandi. 
Haqiqiy  ixtiyorsiz  diqqatdan  farq  qilib,  ixtiyoriydan  keyingi  diqqat  ongli  maqsadlar  bilan 
bog‘langan holatda qoladi va ongli qiziqishlar tomonidan quvvatlab turiladi. SHu bilan birga, ixtiyoriy 
diqqatdan farqli ravishda bunda iroda kuchi deyarli bo‘lmaydi yoki umuman mavjud emas. 
Diqqatning ko‘rib chiqilgan uch xil turi inson faoliyati amaliyotida o‘zaro bir-biriga o‘tishlar bilan 
uzviy chatishib ketadi va biri ikkinchisiga tayanadi.