Umumiy psixologiya kafedrasi eksperimental psixologiya

Hissiyot nazariyasi ( Dj emsa i K.G. Lange). 
Umumiy hislar nazariyasi 
Bir  qarashda  mantiqiy  nazariya,  ammo  keyinchalik  Jeymsning  boshqa  nazariyasi 
tomonidan rad etilgan - Lange har qanday hissiy holat fiziologik o'zgarishlar bilan birga bo'lishi haqida 
gapiradi.  Qo'rquvmi  yoki  xotirjamlikmi,  nafratmi  yoki  quvonchmi,  inson  tanasida  sodir  bo'layotgan 
o'zgarishlarni  sezadi.  Sokin  holat  mo''tadil  Yurak  urishi,  nafas  olish  va  normal  qon  bosimi  bilan  birga 
bo'ladi.  Aksincha,  nafrat  Yuqoridagi  narsalarga  qarama-qarshi  alomatlarni  keltirib  chiqaradi,  taxminan 
qo'rquv ham keltirib chiqaradigan belgilarga o'xshashdir. 
Arslonni  ko'rish,  o'rmonda  Yurish,  odam  qo'rquv  tuyg'usini  boshdan  kechiradi.  Ushbu  hissiyotning 
namoyon  bo'lishi  titroq,  tez  puls,  nafas  olish  etishmovchiligi,  bosimning  ko'tarilishi  kabi  namoyon 
bo'lishiga  olib  keladi.  Bundan  tashqari,  qo'rquv  xavfdan  qochish  istagini  keltirib  chiqaradi.  Ushbu 
o'zgarishlarga qo'shimcha ravishda adrenalinning qonga tushishi kabi fiziologik o'zgarishlar bo'ladi, bu 
esa  organizmning  samaradorligi  va  chidamliligi  oshishiga  olib  keladi,  masalan,  Yugurish  paytida 
to'siqlarni va uzoq masofalarni engib o'tishda. 
Ya'ni, ushbu nazariyaning formulasi quyidagicha: 
Hissiyot à Fiziologik o'zgarishlar 
Jeyms-Lanj tuyg'ular nazariyasi (hissiy tuyg'ular sababining fiziologik ko'rinishlari) 
 
Tuyg'ular  psixologiyaning  rivojlanmagan  yo'nalishlaridan  biridir.  Mantiqning  biron  bir  qonuniga 
bo'ysunmaslik ularni tasniflash, tavsiflash, turlarga ajratish mumkin emasligining sababi hisoblanadi. 
Tuyg'ularga hamroh bo'lgan tashqi o'zgarishlarni birinchi bo'lib Jeyms va Lanj payqashgan. Ikkala olim 
ham  tanada  sodir  bo'ladigan  turli  xil  reaktsiyalarga  asoslanib,  hissiyotlar  jarayoni  haqidagi  avvalgi 
tushunchani rad etishdi. Ular hissiyotlarni tushunishda uchta asosiy narsani aniqladilar: 
A - ob'ektni idrok etish; 
B - bunga sabab bo'lgan tuyg'u; 
C - bu hissiyotning tana ifodalari. 
Jeyms quyidagi nazariyani ilgari surdi - agar hissiyotning odatiy sxemasi ABC ketma-ketligini o'rnatgan 
bo'lsa,  u  holda  Jeyms  bu  boshqa  formulaga  -  ACBga  ko'proq  mos  keladi  deb  hisoblaydi: 
 
idrok - Yuz ifodalari - tuyg'u. 
 
 
Odatda  ular  shunday  deyishadi:  biz  xafa  bo'lganimizdan  yig'laymiz,  g'azablanganimiz  sababli  uramiz, 
qo'rqib ketganimizdan titraymiz. Ammo  Jeymsning  aytishicha, to'g'riroq  bo'lardi:  biz  yig'laganimizdan 
xafa bo'lamiz, urganimizdan g'azablanamiz, titraganimizdan qo'rqamiz. (Jeyms, 1912) 
Har  qanday  tuyg'u,  yaqindan  tekshirilganda,  o'ziga  xos  individual,  fiziologik  ifodaga  ega.  Masalan, 
quvonch,  g'azab,  xotirjamlik,  qo'rquv,  ya'ni  ularning  namoyon  bo'lishida  kuchli  bo'lgan  tuyg'ularni 
insonning Yuz ifodalari bilan aniqlash mumkin. 
Bu haqiqatni quyidagicha izohlash mumkin - u yoki bu tuyg'uni sun'iy ravishda qo'zg'atgandan so'ng, u 
darhol  o'zini  haqiqiy  kigizda  namoyon  qiladi.  Masalan,  ertalab  uyg'onish,  melankolikning  kayfiyatini 
qamrab oling va kechqurun melankoliyani his qilasiz. 

---

Bu haqiqat ham  teskari naqsh  bilan isbotlangan. Masalan, agar siz o'zingizni  atrofingizdagi  dunyodagi 
bo'shliq,  ishonchsizlik,  umidsizlik  tuyg'usini  bostirsangiz,  Yuzingizga  quvonchli  ko'rinish  bersangiz, 
sodir  bo'layotgan  voqealarning  ijobiy  lahzalarini  ko'rsangiz,  melankolik  asta-sekin  abadiy 
kelishmovchilik tuyg'usidan uzoqlashadi va xuddi sanguine odam singari qulaylik, ijobiy va quvonchni 
his qilishni o'rganadi. 
Jeyms va Lanjga ko'ra hissiyotlarga hamroh bo'ladigan fiziologik o'zgarishlar uch guruhga bo'linadi: 
1.Mimik o'zgarishlar (ko'zlar, og'iz, tanada); 
2.Somatik o'zgarishlar (Yurak urishi, nafas olish); 
3.Yashirin o'zgarishlar (ter, ko'z yosh, ter). 
 
Jeymsning hissiyotlari sxemasi: 
Tirnash xususiyati beruvchi (tashqi yoki ichki) à Tuyg'u (tuyg'u) 
Tuyg'ular  yoki  his-tuyg'ular  o'z-o'zidan  paydo  bo'lmaydi.  Har  qanday  tuyg'u  oldida  tirnash  xususiyati 
beruvchi sabab bo'ladi. Bizni xursand qiladigan yoki xafa qiladigan narsa tirnash xususiyati. 
Tuyg'ularning  sub'ektivizmi  shundan  iboratki,  uni  boshdan  kechirayotgan  kishi  va  ma'lum  bir  tuyg'u 
namoyon bo'lishiga qaraydigan odam uni butunlay boshqacha  yo'llar bilan qabul qiladi. Ko'ruvchi  his-
tuyg'ularning  jismoniy  namoyon  bo'lishini  sezadi  va  odam  o'zi  his-tuyg'ulardan  kelib  chiqqan  his-
tuyg'ularni sezadi. 
Ushbu  nazariyadan  fiziologik  o'zgarishlar  tuyg'u  paydo  bo'lishiga  olib  keladi  degan  xulosaga  kelish 
mumkin. Ammo men bu haqiqat bilan qisman rozi bo'lishim mumkin. Albatta, odamni xafa qilish, uni 
urish  orqali  biz  dastlab  bu  og'riqni  his  qilish  shaklida  va  faqat  yig'lash  ko'rinishidagi  tuyg'udan  keyin 
fiziologik o'zgarishlarni keltirib chiqaramiz. Ammo sher bilan uchrashuv haqida aql-idrok nazariyasida 
keltirilgan  misol  buning  aksi  haqida  gapiradi.  Dastlab,  odam  qo'rquv  shaklida  hissiy  holatni  boshdan 
kechiradi va shundan keyingina titroq, quruq og'iz va hk. 
Mimik (teskari aloqa) nazariyasi 
tuyg'u yolg'on Yuz ifodalari nazariyasi 
Mimik geribildirim nazariyasi - Jeyms va Lanjning hissiyot nazariyasining zamonaviy versiyasi. Ushbu 
nazariyaning muallifi Silvan Tomkins. 
Nazariya shundan iboratki, nafaqat hislar beixtiyor reaktsiyalarni keltirib chiqaradi, balki ixtiyoriy Yuz 
ifodalari  ham  hissiyotlarni  keltirib  chiqaradi  -  teskari  aloqa.  U  yoki  bu  hissiyotni  tasvirlashga  urinib 
ko'rgan odam ongsiz ravishda uni boshdan kechira boshlaydi. Tomkins tashqi Yuz ifodalaridan olingan 
mulohazalar  hislar  va  hissiyotlarni  anglashga  aylanadi,  deydi.  Silvin  Tomkins  mimik  komplekslarni 
hissiy tarkibiy qismlarning muhim tarkibiy qismlaridan biri deb atagan. 
Biroq,  ko'pincha  Yuz  ifodalarining  tashqi  ko'rinishi  odamning  ongiga  ta'sir  qilmaydi,  hissiyotlarni 
keltirib  chiqarmaydi.  Shuningdek,  dominant  hissiyot  unchalik  kuchli  bo'lmagan  boshqa  birovning 
harakatiga zulm qiladi. Masalan, qiziqish odamda faol faoliyatni rag'batlantiradi, pessimizm va passivlik 
kabi tuyg'ularni namoyon bo'lishiga yo'l qo'ymaydi. 
Shunday  qilib,  ushbu  nazariya  bilan  rozi  bo'lmaslik  mumkin,  ammo  qisman,  chunki  sun'iy  ravishda 
uyg'otilgan  his-tuyg'ular  hanuzgacha  ongga  kirmaydi  va  insonning  haqiqiy  holatiga  aylanmaydi  deb 
ta'kidlash mumkin emas.