Umumiy psixologiya fanidan

2.2 Insonning ijtimoiy xulq-atvori 
Bu odamlar orasidagi va ularga nisbatan harakat yoki ularning birikmasidir. 
Shu bilan birga, bunday harakatlar ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak - 
boshqalar uchun qadrli bo‘lishi kerak. 
Ijtimoiy xatti-harakatlar deviant (og‘ish) va huquqbuzarlik (boshqalar uchun 
zararli), vaziyat va sharoitlarga adekvat yoki noadekvat, ziddiyatli va mos 
keladigan va hokazo bo‘lishi mumkin. 
Kundalik muloqot va o‘zaro ta’sirda qasddan va qasddan bo‘lmagan xatti-
harakatlar katta ahamiyatga ega. Agar biror shaxs yomon niyatsiz muayyan 
harakatni sodir etgan bo‘lsa, bu javobgarlikdan ozod qilmaydi, lekin jazoni biroz 
engillashtiradi. Va agar xatti-harakatlar javob sifatida xizmat qilgan bo‘lsa 
(masalan, mojaroga provokatsiya), javobgarlik biroz kamayadi. 
Boshqa bir xil darajada muhim navlar - ongli va ongsiz xatti-harakatlar. 
Qasddan va qasddan ularni chalkashtirib yuborish oson bo‘lsa-da, ular turli xil 
tushunchalardir. Ongsiz xulq-atvor - bu motiv va topshiriq shaxs tomonidan 

---

21 
amalga oshirilmaydigan harakat. Qoida tariqasida, u aktyorning o‘zi tomonidan 
sezilmaydi, lekin boshqalar tomonidan mukammal talqin qilinadi. 
Insonning xulq-atvori ko‘pincha ijtimoiy jihatni ifodalaydi, lekin individual 
jihat ham bor - u "Men va ob’ektlar" paradigmasida amalga oshiriladi. Shuningdek, 
u noto‘g‘ri va to‘g‘ri, adekvat va noadekvat va boshqalarga bo‘linadi. 
Boshqa tasniflar 
Boshqa parametrlarga ko‘ra, xatti-harakatlar quyidagilarga bo‘linadi: 

tug‘ma; 

sotib olingan; 

ijodiy. 
Birinchi holda, genetik jihatdan dasturlashtirilgan harakatlar xatti-harakatlar 
deb hisoblanadi. Ular shuningdek, hayotning birinchi soatlarida o‘rganilganlarni 
ham o‘z ichiga oladi. 
Ikkinchi holda, xulq-atvor o‘rganish, tarbiyalash natijasida shakllanadi. Bu 
erda juda ko‘p bahs-munozaralar paydo bo‘ladi, chunki ko‘plab harakatlarning 
batafsil tahlili ularning genetik jihatdan dasturlashtirilganligini aniq ko‘rsatib 
beradi va mashg‘ulotlar ularni bajarishga tayyorlikning etukligi uchun o‘ziga xos 
katalizator vazifasini bajaradi. 
Nutq, leksik me’yorlar, xulq-atvor qoidalari, asoslari, munosabati va 
boshqalar ham o‘zlashtirilgan xulq-atvorning bir qismidir. Alohida toifa - bu 
o‘rganilgan xatti-harakatlar - boshqa muhim kattalar misolida shakllangan xatti-
harakatlar modeli. Ba’zi hollarda, ular ham fobik reaktsiyalar deb hisoblanadilar, 
masalan, bola balandliklarga duch kelmagan, ammo u akrofobiyani rivojlantirgan 
hollarda. 
Ijodiy xulq-atvor - shaxsning o‘zi tomonidan yaratilgan harakatlar. Bu 
konstruktiv, konstruktiv harakatdir. 
Insonning xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar mavjud, ammo bu 
masala xulq-atvor psixologiyasida eng ziddiyatli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda inson 
xatti-harakatlarini tushuntiruvchi bir nechta asosiy tushunchalar mavjud. 

---

22 
1.