Umumiy o‘rta ta’limning 5-11-sinfiuchun“Biologiya” to‘garak reja

Amyoba Tufelka

Tekshirildi: ________________________________________________

29- Mavzu: Umurtqasiz hayvonlarning ahamiyati va zarari.

Asalarichilik qishloq xoʻjaligida oʻz oʻrniga ega boʻlgan serdaromad sohalardan biri sanaladi. Oʻzbekiston Respublikasi hududi, ob-havosi, iqlim sharoitlari asalari oilalarini boqish uchun ancha qulay.Asalarilarning changlatishi tufayli gʻoʻza oʻsimligi, mevali bogʻlar, poliz ekinlari, sabzavotlar, rezavor mevalar va boshqa oʻsimliklarning hosildorligi ortadi, ularning turlari sogʻlomlashadi va navlari yaxshilanadi.Ayniqsa gʻoʻza hosilini oshirishda asalarilar yordamida changlatishning samarasi yuqori. Goʻza asalarilar yordamida changlatilganda uning hosili 20-25% gacha ortadi. Koʻsaklari soni 12-13% gacha koʻpayib, chigitining puch boʻlib qolishi keskin kamayadi, tola sifati yaxshilanadi.Asalarichilik sohasini dehqonchilik va bogʻdorchilik sohalari bilan birgalikda olib borish, har bir sohaning gullab-yashnashiga salmoqli hissa qoʻshadi. Tajribalarda koʻrilganda asalari uyalari joylashtirilgan bogʻlar va dala ekin maydonlaridan olinadigan hosil sifati yaxshilanib, hosildorlik bir necha barobar ortgan.Jumladan olma hosildorligi 6-8,3 marta, gilos 15-20 marta, oʻrik 5-6 marta, shaftoli 1-1,5 marta, olxoʻri 8-11 martagacha ortganligi Fargʻona viloyati asalarichilik uyushmasida ilmiy tadqiqot ishlarida kuzatilgan.Gul shirasi tarkibiga asosan saxaroza, glyukoza va fruktoza qand moddalari kiradi. Bu asalarilarning hayoti uchun kerakli boʻlgan ozuqa hisoblanib, asalari tanasida energiya manbaiga aylanadi. Daraxt va oʻsimlikning gul shirasi ajratishi gul turiga qarab, 5 foizdan 70 foizgacha boʻladi. Asalarilar tarkibida 50% gacha qand moddasi boʻlgan gul shirasini yaxshi oladi. Agar oʻsimlik gulidagi shira tarkibidagi shakar 5% ni tashkil qilsa yoki shiraning suyuqlik miqdori 70% dan yuqori boʻlgan holda asalarilar oʻsimlikdan shira olmaydi.Asalarilar shira kam davrlarda sunʼiy shira tayyorlanib, oziqlantirib turiladi.

Kelebeklar asosan o'simlik changlatuvchisi sifatida foydalidir, garchi bu ma'noda ular asalarilar, bumblebe va boshqa hashoratlardan kam.
Ipak qurti ipak sanoatida tola ishlab chiqaruvchi sifatida keng qo'llaniladi. Tırtılları faqat begona o'tlar bilan oziqlanadigan ba'zi lepidopteralar, vaqti-vaqti bilan bu begona o'tlarni biologik nazorat qilish uchun ishlatiladi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu turdagi tırtıllar, begona o'tlardan ta'sirlangan joylarga tashlanadi. Tırtılları tikanli armutda yashaydigan va Avstraliyada bu begona o'tlarni biologik nazorat qilish uchun ishlatiladigan Amerika "kaktus kuya" (Caeto-blastis cactorum) bu borada keng tanilgan.
Ammo kapalaklar orasida zararkunandalar ko'p. Ularning tırtılları qishloq va o'rmon ekinlariga katta zarar etkazadi. Qishloq xo'jaligining har bir xodimi bug'doy, qish, zig'ir, karam koli va boshqa turdagi tırtıllar ta'sir qiladigan qand lavlagi yoki sabzavot bog'lari qanday ko'rinishini biladi. Lepidoptera turlari em-xashak bilan oziqlanadi va bizning shkaf va uyalarimizga kiradi. Yog'och qurti va barg qurtlarining tırtılları bargli o'rmonlarda juda ko'p muammolarga olib kelishi mumkin. Duradgorlar va arboreallar o'simliklarning ildizlari, novdalari va tanalarida yashaydilar, ular uzoq yo'llarni kesib o'tadilar, buning natijasida daraxtlar nobud bo'ladi, o'tin kuchsizlanadi va qo'ziqorin kasalliklariga yo'liqadi.
Garchi zararli turlarning aksariyati kuyalarga tegishli bo'lsa-da, shunga qaramay, kapalaklar orasida zararkunandalar mavjud. Hammayoqni mashhur shuhrat qozondi - barcha bog'bonlar va sabzavot yetishtiruvchilarning momaqaldiroqlari. Markaziy Evropaning janubiy mintaqalarida do'lana bog'larga faol zarar etkazadi; ba'zida bahorda siz polixrom tırtıl tomonidan egan shirin gilos yoki nokni ko'rishingiz mumkin. Kelebeklar soni keskin kamayib bormoqda! Bu uyg'otish signalidir, bu tabiat va bizning yashash muhitimiz uchun jiddiy tahdidni ko'rsatmoqda

1. 
   Ko'pgina svomlarda kapalaklar hech qachon juda ko'p emas va ularning lichinkalari yovvoyi o'tlar yoki daraxtlar bilan oziqlanadi. Bunday hasharotlar neytral deb tan olinishi yoki hatto odamlar uchun foydali bo'lishi kerak. Asosan, kapalaklarning asosiy ahamiyati shundaki, ular gulchanglarni tanadan gullarga gullarga o'tkazib, o'simliklarning o'zaro changlanishini amalga oshiradilar. Bundan tashqari, katta yoshli hasharotlar va ayniqsa ularning tırtıl lichinkalari ko'plab boshqa hayvonlar uchun ozuqa bo'lib xizmat qiladi va shu tariqa biologik zanjirning muhim bo'g'inidir. Misollar begona o't o'simliklarini boshqarish uchun kelebeklar qachon ishlatilganligi ma'lum. Va nihoyat, bu ajoyib ijodlar shunchaki go'zaldir va ularni ko'rish sevgi va himoyaga loyiqdir. Tabiatni kapalaklarsiz tasavvur qilish mumkinmi?
   
2. 
   Kelebeklar hasharotlarning eng katta buyurtmalaridan biri bo'lib, ular orasida minglab xNUMX turlar mavjud. Ular butun dunyo bo'ylab tarqalgan, ammo ayniqsa juda ko'p va tropikada juda xilma-xil. Rossiyada bir necha ming turdagi kapalaklar mavjud, ularning ko'plari o'rmon bilan bog'liq. Ko'pincha kapalaklar fotofil va issiqlikni yaxshi ko'radilar va siyrak plantatsiyalarni va qirralarni afzal ko'radilar (Voldemoks oilasining oltin dumi, ochilmagan ipak qurti, qarag'ay shoxi). Issiqlikni kam sevadigan turlari o'rmonning nam, yaxshi yopiq joylarida yashaydi (qarag'ay kuya, Voldemolana oilasining rohibasi).
   Kelebeklar o'rmon hayotida muhim va ba'zan hal qiluvchi rol o'ynaydi. Voyaga etganlar gullaydigan o'simliklarning muhim changlatuvchisidir. Tırtılları barglar va ignalar bilan oziqlanadigan kapalaklarning ba'zi turlari (pilla qurtlari, chakalakzorlar, kuya, bo'rilar, barg qurtlari) o'rmonlarda ommaviy ko'payish hodisalarini keltirib chiqarishi mumkin; ular barglar va qarag'ay eydigan hasharotlar orasida eng xavflidir. Qarag'ay, sidr qarag'ay va archa bo'yicha ignalarni kuchli bir marotaba iste'mol qilish muqarrar ravishda daraxtlarning o'limiga olib keladi; qarag'ay va lichinkalar faqat 23 marta zararlangandan keyin quriydi, bargli daraxtlar yanada barqaror. Tırtılları o'rmonda rivojlanadigan kapalaklar juda oz, ammo ularning orasida eng muhim daraxt zararkunandalari bor. Kelebeklarning ko'p turlari daraxtlarning konuslari va mevalarida paydo bo'ladi, masalan, ignabargli yalpiz, qarag'ay konuslari, olma va dukkakli kapalaklar va boshqalar. Tuxumdan kattalar hasharotlarigacha rivojlanishning barcha bosqichlarida kapalaklar hasharotlar qushlari va er qo'ng'izlari, chumolilar va hokazolarning yirtqich hasharotlari uchun oziq-ovqat (ko'pincha asosiy) bo'lib xizmat qiladi. Tırtıllar va kapalaklar soni tufayli parazit hasharotlarning juda ko'p turlari, asosan himenopteralar (chavandozlar) va chivinlar paydo bo'ladi. Kelebeklarni ommaviy ko'paytirishning avj olishi, qoida tariqasida, ularning tırtılları va kuklalarining bakterial, kamdan-kam uchraydigan virusli va qo'ziqorin kasalliklaridan ommaviy qirilishi bilan yakunlanadi.
   

Kelebeklar, shubhasiz, o'rmonlarda yashaydigan ko'plab hasharotlar orasida eng ko'zga ko'ringan va jozibali hisoblanadi. Yozning aniq kunida, rang-barang kunlik kapalaklar gullar ustiga qoqilib turar edi, o'rmon plyajlarining ajralmas bezagi. Nymphalidae oilasining katta turlari (Nymphalidae) ayniqsa go'zal va rang-barang bo'lib, rangi odatda to'q sariq, qizil yoki jigarrang fonda qora naqsh bilan hukmronlik qiladi, ko'pincha yorqin oq yoki sariq dog'lar yoki chiziqlar bilan: ürtiker, admiral, tovusli ko'z, motam tutuvchi, ko'p sonli dama va marvaridning onasi.
Erta bahordan kuzgacha oddiygina qora rangli oq yoki sariq oqlar odatiy holdir. Juda go'zallari noyob va katta sariq yoki oq, qora va to'q sariq naqshli, yelkanli qayiqlar Machaon, Apollon, Podalirium va boshqalar. ular bilan uchrashish har bir tabiatni sevuvchi uchun hodisadir. Kichik ko'k yoki ko'k ranglar o'rmon soyasida juda ko'p.
Lycaenidae va jigarrang, kulrang yoki qizg'ish satiralar yoki marjoldlar