Umumiy o‘rta ta’lim

Yurak va uning vazifasi

Yurak ko‘krak qafasi mar- kazidan chaproqda joylashgan. U muskullardan iborat bo‘lib, kattaligi har kimning o‘z mush- tidek keladi. Katta yoshdagi odamning yuragi 300 gramm atrofida bo‘ladi (110-rasm).
Yurak muskullari muntazam ra- vishda qisqarib-bo‘shashib turadi.

110-rasm. Odam yuragi.
Bu yurak urishi deyiladi. Katta yoshdagi odamlarning yuragi bir minutda 70 – 72 marta, bolalar- niki esa undan ko‘proq uradi.

Yurakning asosiy vazifasi tanamizdagi qonning aylanishini ta’minlab turishdan iborat. Yurak har bir qisqarib-bo‘shashganda qonni haydaydi. Tanamizni aylanib kelgan qon yurakning boshqa tomoniga qaytib keladi. Qaytib kelgan qonni yurak yana haydab chiqaradi.
Kamharakat odamning yuragi tez charchaydi. Shuning uchun yurakni chiniqtirib borish kerak. Bu- ning uchun badantarbiya va sport bilan shug‘ullanish, jismoniy mehnat qilish lozim. Chekish va spirtli ichimliklar iste’mol qilish yurak faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
104

Tanada qonning harakati

Odam tanasida juda ko‘p qon tomirlari bo‘ladi. Bu tomirlarda qon tana bo‘ylab harakat qilib yuradi. Katta yoshdagi odamda 5 litrdan ko‘proq qon bo‘ladi.
Odamda ikki xil: arteriya va vena qon tomirlari bo‘ladi. Bu tomirlar tanamizdagi a’zolarga borib in- gichka naychalarga bo‘linib ketgan. Agar bexosdan biror joyimizga igna yoki tikan kirsa, shu zahoti naychalardan qon chiqadi. Yurak qisqarib-bo‘shashib arteriyaga qonni haydaydi. Arteriyadagi qon o‘zi bilan kislorod va oziq moddalarni organlarimizga yetkazib, ularni oziqlantirib turadi. Turli a’zolardan ajralib chiqqan ortiqcha moddalar va karbonat angidrid boshqa naychalar orqali venaga boradi.
Odam yugurganda yoki jismoniy ish bajarganda yurak urishi tezlashadi. Bunga yurakning qon orqali harakatdagi muskullarga ko‘proq oziq moddalar va kislorod yetkazib berishi sabab bo‘ladi.
Amaliy ish

1. 
   108-rasmdan foydalangan holda o‘z tanangizni paypas- lab, asosiy ichki a’zolaringiz qayerda joylashganligini ko‘rsating.
   
2. 
   Tanangizdagi skelet qismlarini ushlab ko‘ring, ular- ning har birini nomini ayting va daftaringizga yozing.
   
3. 
   O‘ng qo‘lingizni chap ko‘kragingizga qo‘yib, yuragingiz qanday urayotganini tekshirib ko‘ring.