Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti

BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHISI KASBIY MAHORATINING 

SHAKLLANISHIDA NUTQNING AHAMIYATI 

  

Abduraimova Umida Shoimovna,  

Qashqadaryo viloyati Qarshi shahri 43- umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quv va tarbiya 

ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari 

 

  

Pedagogik  faoliyat  -  qadim  zamonlardan  beri  ulug‘lanib  kelayotgan  kasb  sohasi 

bo‘lib, u kishidan yuksak mahorat, bilim-malaka, sabr-toqat, muomala madaniyatini talab 

etadi. 

---

 

250

 

 

"Umumiy o'rta ta'lim sifatini oshirish: mazmun, metodologiya, baholash va ta'lim muhiti"  

xalqaro onlayn ilmiy-amaliy konferensiya materiallari 

 

Maktab bolani ma’rifat olamiga boshlaganda, avvalo uni hissiy bilishga, so‘ngra 

esa aqliy, axloqiy, estetik bilishga o‘rgatmog‘i lozim. Hammamizga ma’lumki, maktab 

o‘quvchisi  o‘z  o‘qituvchisiga  taqlid  qilishga  moyil  bo‘lib,  unga  har  tomonlama 

o‘xshashga  harakat  qiladi.  Ayniqsa,  uztozining  yurish-turishi,  nutq  va  kiyinish 

madaniyatiga  taqlid  qiladi.  Ta’lim-tarbiyani  samarali  tashkil  etishning  eng  muhim 

xususiyatlaridan 

biri 

bu-o‘qituvchi 

nutq 

madaniyatining 

yuqori 

darajada 

shakllanganligidir. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomalada o‘z nutqiga 

nihoyatda e’tiborli bo‘lishi lozim. 

Hattoki, tarixda sharq mutafakkirlarining asarlarida ham til, nutq, nutq odobiga doir 

fikrlar o‘z ifodasini topgan. Shundan, Mahmud Qoshg‘ariyning  “Devonu lug‘ati turk” 

asarini oladigan bo‘lsak, unda “Erdam boshi til”, ya’ni Odobing boshi til,- deyilgan. Bu 

maqol  yordamida  mutafakkir  inson  odobining,  axloqining  boshlanishi  tilda,  nutqda 

ko‘rinadi degan dono mazmunni ajoyib tarzda ifodalagan. 

G‘azal mulkining sultoni Alisher Navoiy esa nutq, nutq odobi, nutqiy madaniyat, 

nutq san’ati haqidagi fikrlarini mahorat bilan umumlashtirgan. Masalan: 

 - Insonnnig odob-axloqini belgilaydigan omillardan biri uning so‘zi, nutqidir: suvning 

mazasi muz bila, oshning mazasi tuz bila, odam yaxshilig‘i so‘z bila darak beradi. 

Yuqorida  aytib  o‘tganimizdek,  pedagogik  faoliyatni  samarali  tashkil  etishda 

qobiliyatlar orasida nutq qobiliyati o‘qituvchilik kasbi uchun muhim ahamiyatga egadir, 

chunki  bunda  axborotning  o‘qituvchidan  o‘quvchiga  o‘tishi  asosan  ikkinchi  signallar, 

so‘z  xarakteri  orqali  amalga  oshadi.  O‘qituvchining  nutqi  har  qanday  sharoit  va 

vaziyatda, ya’ni o‘quv materialini tushuntirayotganda, o‘quvchilar fikrini tinglab tahlil 

qilayotganda  va  tanbeh  berayotganda  ham  o‘quvchilarga  qaratilgan  bo‘lishi  shart. 

Olimlarning hisoblashlaricha, o‘quv mashg‘uloti uchun ajratilgan vaqtning taxminan 1/4 

-  1/2  qismi  o‘quvchilarning  o‘qituvchi  nutqini  eshitishlari  va  tushunishlariga  sarflanar 

ekan.  Demak,  o‘quv  materialining  o‘quvchilar  tomonidan  puxta  o‘zlashtirilishi 

o‘qituvchi  nutqining  aniq  va  ravonligiga,  ifodaliligiga,  bir  so‘z  bilan  aytganda 

suxandonligiga bog‘liq ekan. Ana shu jihatlari bilan u boshqalardan ajralib turishi lozim. 

Suxandonlik  (notiqlik)  borasida  Kaykovusning  “Qobusnoma”  asarida  ham  qimmatli 

fikrlar  aytib  o‘tilgan.  Kaykovus  kishi  suxandon  (notiq)  bo‘lishi,  o‘z  nutqida  yolg‘on 

so‘zlarni  ishlatmasdan  rostgo‘ylikka  amal  qilishi,  ya’ni  nutqda  so‘zlarni  noo‘rin 

ishlatmasligi,  nutqning  go‘zal  bo‘lishi  uchun  nafaqat  so‘zlashni,  balki  donishmandlar 

nutqidan bahramand bo‘lish va ulardan ibrat olish lozimligini uqtirib o‘tadi (Kaykovus 

“Qobusnoma”,- Toshkent.: 2006, 7 bob, 48-bet). 

Boshlang‘ich ta’lim - ta’lim-tarbiya o‘chog‘ining ilk davri hisoblanib, aynan shu 

davrda  bolaning  barcha  imkoniyatlari  ishga  solingan  holda,  qobiliyatlar  ro‘yobga 

chiqariladi.  Boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchisining  so‘zlayotgan  nutqida  o‘quvchilarning 

pedagogik – psixologik va fiziologik xususiyatlari hamda intellektual imkoniyatlarining 

inobatga olinishi juda muhimdir. 1-sinfdan boshlab ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi 

---