so‘z san’ati
deb yuritiladi.
badiiy adabiyot san’atning murakkab va serqirra turi, in-
sonda yuksak ma’naviyat shakllantirishning eng ta’sirchan vo-
sitasidir. insondagi ismsiz tuyg‘ular, nozik kechinmalar, ko‘z
bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib, qo‘l bilan ushlab, til bilan
totinib, burun bilan iskab bo‘lmaydigan ruhiy holat jilvalari-
ni faqat so‘z yordamida ifoda etish mumkin. badiiy adabiyot
san’atning boshqa turlaridan asosiy ish quroli ham, materiali
ham so‘z ekanligi bilan ajralib turadi.
san’atning adabiyotdan boshqa har qanday turi inson
hayo ti yoki hissiyotining faqat birgina holatini ifoda eta
olad i. badiiy adabiyot esa tasvirlanayotgan narsa yoki kimsa-
4
ning hozirgi holatini qanchalik ishonarli aks ettirsa, uning
o‘tmishini ham, kelajagini ham shunchalik ta’sirchan va jonli
tasvirlay oladi. demak, odamda yuksak ma’naviy fazilatlar
shakllantirishda ko‘rkam (badiiy) adabiyotning imkoniyati
benihoya katta. siz teatr, kino, televideniyeda ham shunday
imkoniyatlar bor-ku, deyishingiz mumkin. Unutmangki, har
qanday spektakl, kino yoki telefilmlarning negizida ham ba
-
diiy so‘z turadi.
ko‘rkam adabiyotda aks ettirilgan hayot serqirra ekani-
dan tashqari, kishiga qattiq ta’sir ham qiladi. o‘zingizga juda
yoqqan badiiy asarni o‘qigan holatingizni bir eslab ko‘ring.
asarda tasvirlangan obrazlarning ham, bu qahramonlar ke-
chirgan tuyg‘ularning ham sizga to‘g‘ridan to‘g‘ri daхli
yo‘qligini yaхshi bilasiz. Asar dagi voqealar hozir ro‘y ber
-
mayotganligini ko‘rib turibsiz. lekin siz asardan bosh ko‘tara
olmaysiz. asar qahramonlari sizga hech kim bo‘lmasalar-
da, ular bilan go‘yo qarindosh-u taqdirdoshday bo‘lib qola-
siz. Ularning tuyg‘u va kechinmalari siznikiga aylanib ketadi.
kitob qahramonlariga qo‘shilib quvonasiz yoki kuyunasiz.
ba’zan hatto yig‘laysiz. nega shunday? san’atning boshqa
turlari ham odamga shu хilda ta’sir qilganligini ko‘rish mum
-
kin. san’at asarlari ta’sirchanligiga sabab nima ekan?
mana, siz yettinchi yildirki bir qancha o‘quv predmetlari
bilan tanishib kelmoqdasiz. Ularning hammasi ham sizga
cheksiz olamning biror tarmog‘idagi hodisalar haqida ilmiy
ma’lumotlar berishga intiladi. bu o‘quv fanlari sizning aq -
lingizni o‘stirishga, tafakkuringizni yangi-yangi aхborotlar
bila n boyitishga, shu tariqa sizni zamonning talablariga javob
bera oladigan, hayotning sinovlariga chidaydigan qilib tay-
yorlashga хizmat etadi. Siz o‘rgangan o‘quv predmetlari yor
-
damida dunyoning sirlari haqida bilimga ega bo‘lasiz.
Badiiy asarlar ham sizning aqlingizni o‘stirishga хizmat
qiladi. lekin ular aqlingizdan ham ko‘ra ko‘proq hissiyo-
ting iz ga, tuyg‘ularingizga ta’sir ko‘rsatadi. o‘zbekiston prezi-
denti islom karimovning «yuksak ma’naviyat – yengilmas
kuch» asarida ham bu holat alohida ta’kidlangan. badiiy asar
5
yuragingizni bezovta qiladi. Sizni loqaydlikdan хalos etadi.
kitob varaqlari ichida yashayotgan qahramonlarning holatiga
befarq bo‘lmaydigan odam o‘zining atrofidagi tirik kishilar-
ning quvonch-u g‘amlariga ham loqayd qarab tura olmaydi.
nima uchun badiiy asarlardagi qahramonlarning tuyg‘u-ke-
chinmalari bizga o‘tadi, «yuqadi». biror qiziqarli badiiy asar-
ni o‘qigan kitobхon: «Ha, hayotda shunaqasi ham bo‘lar ekan-
da», – deb qo‘ya qolmaydi. U qaysidir qahramonni yaхshi
ko‘rib qoladi va unga o‘хshagisi keladi. Boshqa bir qahra
-
mondan esa nafratlanadi hamda unday bo‘lmaslikka intiladi.
asar ta’sirida bir muddat o‘yga cho‘madi.
Siz bultur o‘rgangan «Materik va okeanlar tabiiy geografi
-
yasi», bu yil o‘qiydigan «O‘zbekiston tabiiy geografiyasi»
singari darsliklarda kecha va kunduz, uning eng go‘zal hamda
so‘lim fursati bo‘lmish tong to‘g‘risida, quyosh haqida ancha
ma’lumot beriladi. quyosh bo‘lmasa, yerda hayot bo‘lishi
mumkin emasligi ham aytila di. bu ma’lumotlar sizning bi-
limlaringizni ko‘paytirishga ta’sir qiladi. Ular tufayli kecha,
kunduz, tong va hokazolar borasida oldin bilmagan narsa-
lardan xabardor bo‘lasiz. ayni vaqtda, sizda tong payti juda
go‘zal bo‘lishi haqida tushuncha ham paydo qilinadi. lekin
bu tushuncha va axborotlar tafakkuringizni o‘stirsa ham hissi-
yot va tuyg‘ularingizga deyarli ta’sir qilmaydi. endi shoir
Rauf Parfining «Tong otmoqda...» deb nomlangan she’ridan
bir parchani o‘qib ko‘raylik:
tong otmoqda. tong o‘qlar otar,
tong otmoqda, quyosh – zambarak.
yaralangan yer shari yotar
boshlarida yashil chambarak.
shoir tong otishi qanday sodir bo‘lishini batafsil tasvirlab,
nima uchun shunday bo‘lganligini ilmiy asosda tu shuntirib
bera yotgani yo‘q, balki mavjud hayotiy holatning badiiy man-
zarasini yaratmoqda. bu manzarada tabiatshunoslik yoxud
geografiya ilmidagi axborotlarda bo‘lmagan bir narsa bor:
u ham bo‘lsa, shoirning tuyg‘u va kechinmalari! shoir tong
6
otish jarayonini juda go‘zal tasvir etadi. o‘quvchini ham
tongning chindan-da, chiroyli otishiga ishontiradi. quyosh-
ning zambarak bo‘lib, «o‘qlar» (nurlar) otishi, o‘sha o‘qlardan
yerni ng yaralanishi va bu yaralanish tufayli o‘lim emas, balki
boshida «yashil chambarak», ya’ni hayot paydo bo‘lishi juda
ham o‘ziga xos, ta’sirchan ifodalangan. ayni damda, she’rda
ma’lum darajada ilmiy axborot ham yo‘q emas.
Chor rossiyasi tomonidan bosib olingan ona yurtimiz
turkis tonning ozodligi yo‘lida kurashgan kishilarni bolshe-
viklar qanday shafqatsizlik bilan qirganligi, o‘lka nechog‘liq
oyoqosti etilganligi to‘g‘risida tarixchi olim shunday yo-
zadi: «butun turkiston o‘lkasida 1918-yildan 1930-yillar-
gacha davom etgan milliy ozodlik kurashi jarayonida halok
bo‘lganlarning sonini hech kim bilmaydi. taxminiy hisob-
kitob qilishlaricha, faqat turkiston o‘lkasida halok bo‘lganlar
soni 800000 dan ortiq... ko‘plab oilalar o‘z uy-joylarini tash-
lab, ...boshqa o‘lkalarga bosh olib ketishga majbur bo‘ldilar.
o‘nlab qishloqlar bo‘shab, quzg‘unlar o‘lkasiga aylangan, da-
lalarni o‘t-o‘lan bosib, ekin ekilmay qolgan»
1
.
Xuddi shu hodisa ko‘plab turkistonlik vatanparvar adiblar
tomo nidan turli janrlardagi asarlarda zo‘r qayg‘u-alam bilan
aks ettirilgan. Cho‘lponning «buzilgan o‘lkaga» she’ridan
olingan q uyi da gi parchaga quloq tutaylik:
ko‘m-ko‘k, go‘zal o‘tloqlaring bosilg‘on,
Ustlarida na poda bor, na yilqi.
podachilar qaysi dorga osilg‘on?
ot kishnashi, qo‘y ma’rashi o‘rniga
oh, yig‘i. bu nega?!
Cho‘lponning she’ri ham bolsheviklar qirg‘ini, sho‘ro
mustamlakachilari tomonidan o‘lkamizning vayronaga, o‘lik-
xonaga aylantirilgani haqida. lekin bunda bironta raqam,
bironta ism, nasab, nom keltirilmaydi. Vayron qilingan sha-
harlar, egasiz qishloqlar sanalmaydi. shunday bo‘lsa ham
o‘quvchining qalbida bosqin chiga nafrat uyg‘onadi, u millati-
1
yurakdagi buxoro (to‘plam). toshkent. «sharq», 1998. 55-bet.
7
miz boshiga ko‘p balolar keltirgan yovuz lardan g‘azablanadi,
o‘tmishga beparvo qaramaydigan bo‘ladi. aslida tarixchi
olim ham raqamlarni loqaydlik bilan keltirgan emas. Uning
ham qalbida nafrat tug‘yon urganligi ayon. lekin ilmda olim
xolis bo‘lishi shart. Xolis tasvir o‘quvchining ongiga ta’sir
ko‘rsatsa ham, tuyg‘ularini junbishga keltiradigan darajada
bezovta qilmaydi.
Cho‘lponning she’ri esa aynan tuyg‘ularga ta’sir ko‘rsatish
uchun bitilgan. U she’rxonning hissiy dunyosini bezovta qila-
di. Chunki shoirning o‘zi tuyg‘ular girdobida. U xolis emas.
negaki, yomon ko‘rmay turib, nafrat qo‘zg‘ashning, yaxshi
ko‘rmasdan esa, muhabbat uyg‘otishning imkoni yo‘q. de-
mak, olim ilmiy tad qiqotda xolis bo‘lishga, tuyg‘ularini
mumkin qadar jilovlab, kechinmalarini bildirmaslikka urini-
shi shart bo‘lsa, shoir o‘z hissiyotini yashirmaydi, uni im-
kon qadar o‘quvchiga «yuqtiradi». shuning uchun ham badiiy
asar ta’sirchan bo‘ladi. Uning musiqiy ohangi, so‘zlarning
mahorat bilan ishlatilishi natijasida paydo bo‘lgan sehr li ho-
lat o‘quvchini o‘ziga jalb etadi. Aytilganlardan хulosa qi lish
mumkinki, inson ilmiy adabiyot orqali dunyoni aql bilan tani-
sa, badiiy adabiyot orqali olamni ko‘ngil bilan tuyadi. shu
ma’noda ada biyotni hayotning in’ikosi (surati) deyish mum-
kin. Ammo unin g suratga tushirilgan ayni nusхasi emas.
badiiy adabiyotning ilmdan tub farqi shundaki, u ma’naviy
haqiqatlarni aks ettiradi, fan esa ilmiy haqiqatlarni ifoda eta-
di. Il miy haqiqatning haqiqatligi fikr, mantiq orqali bilinsa,
ma’naviy haqiqatni his-tuyg‘u vositasida tuyish mumkin.
ma’naviy haqiqatlar inson mavjudligining maqsadini belgilab
bersa, ilmiy haqiqatlar ana shu maqsadga erishishga хizmat
qiladigan vositalarni topib beradi. bu holat ko‘rsatadiki, in-
son faoliyatida ma’naviyat birlamchi ahamiyatga ega, ammo
ilmsiz uni shakllantirish mumkin emas. Chunki ma’naviyatsiz
fan bo‘lmaganidek, ilmsiz ma’naviyat ham yo‘qdir.
badiiy asarlarning kishida his-tuyg‘u uyg‘otishi sababi
shundaki, har qanday badiiy asar, avvalo, kechinma, hissiyot,
munosabatning mahsuli. adabiyotdan bo‘lak o‘quv fanlari-
8
da hissiyot bo‘rtib, ko‘zga tashlanib turmaydi. badiiy adabi-
yotda asosan tuyg‘ular bilan ish ko‘riladi. hamisha ta’sirlar
og‘ushida, munosabatlar va kechinmalar qurshovida bo‘linadi.
Chunki yozuvchi o‘z kechinma va hissiyotlarini kitobхondan
bekitmaydi, aksincha, unga yuqtirishga intiladi. mana shu-
ning uchun ham badiiy asar qahramonlari хuddi tirik odam
-
larday, go‘yo yaqin kishilarday kitobxonni bezovta qiladi,
o‘ylantiradi.
Asar yozayotgan ijodkor hech qachon хolis turmaydi.
Chunki ijod jarayonining o‘zi хolislik, betaraflik holatining
buzilishi oqibatidir. shuning uchun ham ijodkor hamisha
tuyg‘ular og‘ushida bo‘ladi. Chinakam ijod namunalari ijod-
korlarning hissiyotlari ifodasidir. adib doimo nimanidir yoq-
laydi yoki inkor qiladi. yozuv chining tuyg‘ulari nechog‘liq
kuchli, nigohi o‘tkir, dardlari sal moqli, tili biyron bo‘lsa,
o‘quvchi uning asarlariga shunchalik qattiq beriladi. buning
ustiga, badiiy asarlarning o‘ziga хos musiqiyligi, ohangdor
-
ligi, so‘zlarning mahorat ila ishlatilishi tufayli paydo bo‘lgan
holat, ijodkorning dunyoni tasvirlashdagi o‘ziga хosligi
kitobхonni rom etadi.
ba’zilar badiiy asarlarning ta’sirchanligiga sabab sifatida
ularda qiziqarli voqealarning tasvirlanganligi deb o‘ylashadi.
holbuki, qiziqarli voqealarning o‘zi hali asarning badiiyligi-
ni to‘la ta’minlay olmaydi. Aхir, har bir odamning boshidan
qanchadan qancha qiziq voqealar, sarguzashtlar o‘tgan. le-
kin ular qog‘ozga tushirilsa, badiiy asar bo‘lib qolavermaydi-
ku? ko‘rinadiki, badiiy adabiyotni ilmiy adabiyotdan farqlab
turadigan narsa uning qiziq voqealar tasviriga bag‘ishlangani
emas ekan. e’tibor qilgan bo‘lsangiz, siz shu vaqtga qadar
o‘qigan, yodlagan ko‘pgina she’rlarda, umuman, hech qanday
voqea tasvirlanmaydi ham. lekin ular sizga ta’sir ko‘rsata
olga n.
ko‘rkam adabiyotning asosiy belgisi va odamga chuqur
ta’sir etishining boisi uning obrazli ekanidir. agar shunday
bo‘lsa, badiiy obraz o‘zi nima degan savol tug‘ilishi mum-
kin. yuqorida aytilganlarga asoslanadigan bo‘lsak, qisqagi-
9
na qilib
Do'stlaringiz bilan baham: |