Umumiy mavzu: Fermentlarni tuzilishi, хоssalari va funktsiyalari

 
 
 

---

79 
Nuklein kislotalarning uchlamchi qurilishi 
(fazoda joylashgan ikki ipli 
antiparallel spiral yoki superspiral) 
 
DNK 
zanjiri 
oqsil 
bilan 
kompleks hosil qilib xromatinni 
asosini 
tashkil 
qiladi. 
Xromatin 
mikraskop 
ostida 
ipga 
terilgan 
munchoq 
shaklida 
ko‘rinadi. 
Munchoq kattaligi 10 nm bo‘lib 
nukleosomalar 
deyiladi. 
Har 
bir 
nukleosomaga 140 tagacha mono-
nukleotidlar 
o‘raladi. 
Ko‘prik-
chalarda (peremichka) 30-60 tagacha 
mononukleotidlar joylashib, giston 
bilan bog‘lanadi va DNK ning faol 
qismi hisoblanadi.
DNK (–) zaryadlangan, giston 
(+) zaryadlanib ular o‘rtasida o‘zaro 
ion bog‘ hosil bo‘ladi. 
RNK larning strukturalari 
 
RNK 
Birlamchi 
Ikkilamchi 
Uchlamchi 
mRNK 
 
Mononukleotidl
ar o’zaro 
 3
1
→5
1 
fosfodiefir bog’i 
orqali ketma 
ket bir 
tekislikda 
birikgan bo’ladi 
 
 Qisman spirallashgan yakka 
polinukleotid zanjiridir, 
uning spirallashgan 
uchastkasi komplementar 
azot asoslari, yani A-U va G-
S orasida hosil bo’lgan 
vodorod bog’lar hisobiga 
ushlab turiladi. Egilgan, 
bukilgan zanjir. 
 
G’altakka 
o’ralgan ipga 
o’xshab, 
informafer 
oqsilga o’ralgan 
bo’ladi. (fazoda 
joylashishidir) 
 
 
 
tRNK 
 
Mononukleotidl
ar o’zaro 
 3
1
 →5
1 
fosfodiefir bog’i 
orqali ketma 
ket bir 
tekislikda 
birikgan bo’ladi 
 
―beda bargi‖ ko`rinishiga 
ega. ―beda bargi‖ tRNK ning 
ma’lum bir qismlaridagi 
zanjirning ichki 
komplementar 
nukleotidlarining juftlashishi 
oqibatida kelib chiqadi
―beda bargi‖ 
ko’rinishida 
bo’lmaydi. 
bunda van-der-vals 
bog’lari yordamida 
―beda barg‖larini 
uchlari 
yaqinlashadi, bir 
biriga tortilib, 
asosiy o’qqa qarab 
tahlanadi. 
 

---

80 
 rRNK 
 
Mononukleotidlar 
o’zaro 
3
1
 →5
1
fosfodiefir 
bog’i orqali 
ketma ket bir 
tekislikda 
birikgan bo’ladi 
 
Zanjir turli qismlarida 
spirallashgan shaklida 
bo’ladi 
 
Ribosoma 
skeleti. 
Tayoqcha yoki 
kalava shaklida 
bo’ladi 
 
 
Almashinuv jarayonida biologik ahamiyatga ega bo‘lgan tRNK ning 
ikkilamchi qurilishi ustida batafsil to‘xtalib o‘tish lozim. 
t RNK ning ikkilamchi qurilishi 
 
RNK ning ikkilamchi qurilishi
-
―beda bargi‖ ko‘rinishiga ega. U tRNK 
ning ma‘lum bir qismlaridagi zanjirning ichki komplementar nukleotidlarining
juftlashishi oqibatida kelib chiqadi. 
tRNK ning nukleotidlar orasida vodorod bog‘lari hosil qilmaganlari
sirtmoq yoki ilmoq (petlya) shaklida yoki to‘g‘ri chiziqli bo‘g‘in hosil qiladi.
tRNK quyidagi struktur qismlarga ega: 
 
1. Aksteptor qismi
– to‘rtta chiziqli joylashgan nukleotidlardan tashkil 
topgan, ulardan uchtasi tRNK ning barcha turida bir xil joylashgan bo‘ladi. 
Ketma – ket Sitozin Sitozin Adenozin ya‘ni – SSA ko‘rinishiga ega.
SSAdenozinning 3¹ - OH
gidroksil guruhi erkin, har doim ochiq bo‘lib, aminokislotaning karboksil guruhi 
bilan bog‘lanadi va oqsil sintezlanadigan ribosomalarga yetkazib beradi.
2. 
Antikodonli ilmoq
(sirtmoq) - odatda ettita nukleotiddan hosil bo‘ladi. 
Har bir tRNK maxsus antikodon saqlaydi. tRNK ning antikodoni
komplementarlik asosida mRNK ning kodoni bilan birikadi.

---

81 
3. 
Psevdouridilli ilmoq
(sirtmoq) - 7 ta nukleotiddan va albatta 
psevdouridil kislotasi qoldig‘idan tuzilgan bo‘ladi. Bu sirtmoq tRNK ni 
ribosoma bilan birikishida qatnashadi.
4. 
Digidrouridilli 
yoki 
D-ilmoq
(sirtmog‘i) - odatda 8-12 ta nukleotiddan 
tuzilgan bo‘lib, bularni orasida digidrouridil ham uchraydi. Taxmin qilishlaricha 
D-sirtmoq ARS-aza ta‘sir etayotgan payitda ishtirok etadi. Aminoastil – tRNK – 
sintetaza aminokislotalar o‘zining transport RNK sini tanishida qatnashadi. 
5. 
Qo’shimcha ilmoq
(sirtmoq) – har xil tRNK larni nukleotidlar miqdori 
(soni) va hajmiga qarab shakillantiradi. 
 
7.3. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari
 
Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari ularni molekulyar massasi 
kattaligiga va qurilish darajasiga bog‘liq. 
Nuklein kislotalarga quyidagi belgilar xos: 
1. Kolloid va osmotik xossalari
2. Eritmalarini juda qovushqoqligi va zichligini yuqori bo‘lishi 
3. Optik xossalar
4. Denaturatsiyaga uchrashi 
Kolloidlik xossalari hamma yuqori molekulali birikmalar uchun xos. 
Eritilayotgan payitda nuklein kislotalar bo‘kadi va kolloidlarga o‘xshash 
qovushqoq eritmalarni hosil qiladi. Gidrofilligi asosan fosfatlarga bog‘liq. 
Eritmalarda nuklein kislotalar kislotali xossalarni yaqqol namoyon qiladigan 
polianion shaklida uchraydi. Fiziologik pH da nuklein kislotalar polianion
bo‘lib, ular qarama – qarshi zaryadli oqsil va anorganik ionlar bilan qoplangan 
bo‘ladi. Ikki ipdan tuzilgan nuklein kislotalarning eruvchanligi bir ipli 
formalariga qaraganda ancha past.