Umumiy ma’lumotlar

Umumiy ma’lumotlar
Fazodagi narsalarni qandaydir manbadan chiqqan yorug’lik nurlari bilan kerakli darajada yoritilgandagina ko’ra olishimiz mumkin. Misol uchun qorong’u tunda yoritilgan hududda turib narsalarning tashqi shakllarini arang farqlay olamiz, ularning kichik elementlarini va shuningdek, fazoda olgan hajmlarini hajmlarini anglashimiz qiyin bo’ladi.
Har tamondan bir xilda kuchli yoritilgan narsalar ham tekisga o’xshab ko’rinadi. Masalan, kunduz kuni quyosh yorug’ida asfalt yo’llar, har xil qoplamalar bilan qoplangan maydaonlar, tomlar va devorlar tekis bo’lib ko’rinadi. Aksincha, avtomobil chirog’i yoki sun’iy yoritgichlardan
1-rasm taralayotgan nurlar bo’ylab qarasak past–balandliklar va g’adir–budirliklarni ko’ramiz.
Narsa sirtining yorig’lik nurlari to’g’ridan-to’g’ri tushmagan pana qismida o’z soyasi bo’ladi. Yorug’lik nurlarining yo’nalishida turgan narsalardan qandaydir tekislikda hosil bo’lgan soya tushgan soya deyiladi.
Narsalarning o’z soyalarini aniqlashda va ularning tushgan soyalarini yasashda asosan ikki xil yoritish bo’lishi mumkin.

1. 
   Yorug’lik manbai narsadan unga uzoq bo’lmagan masofada joylashgan bo’lishi mumkin. Bunga sun’iy yoritish manbalari (lampa, fonar, sham) kiradi. Bu holda yorug’lik nurlari bir nuqtadan chiqqan deb qaraladi va bundan yoritish markaziy yoritish deyiladi. Markaziy yoritishda narsaning sirtiga urinma bo’lib o’tayotgan yorug’lik nurlarining yig’indisi, narsaning sirtiga qarab, konus yoki piramida sirtiga hosil bo’ladi (1-rasm).
   

Bir nuqtadan chiqqan sun’iy yoritishdan asosan bino ichki ko’rinishlarining perspektiv (interyer) tasvirlaridagi soyalarni yasashda foydalaniladi.
Yorug’lik nurlarining narsa sirtiga urinma bo’lgan nuqtalarining geometrik o’rni narsaning o’z soyasi konturi yoki sirtni yoritilgan va soya qismlariga bo’luvchi chiziq deyiladi (1, 2-rasmlarda A B C D E F A chiziq).

2. 
   Yorug’lik manbai narsadan juda olis masofada joylashgan bo’lishi mumkin. Bunga misol qilib, quyosh yoki oy bilan (tabiiy) yoritishda ulardan taralayotgan nurlarni parallel nurlar deb qabul qilinadi va bunday yoritish parallel yoritish deyiladi. Tabiiy yoritish manbai bilan yoritilganda narsaga urinma bo’lib o’tayotgan nurlarning yig’indisi silindr yoki prizma sirti hosil bo’ladi (2-rasm).
   

Narsaning sirtiga urinma bo’lib o’tgan yorug’lik nurlarining boshqa sirt bilan uchrashgan nuqtalarining yig’indisi narsadan tekis sirtga tushgan soyasining konturini hosil qiladi (1,2-rasmlarda A_C B_C C_C D_C E_C F_C A_C chiziq). Shunday qilib, tushgan soyaning konturi narsaning o’z soyasi konturidan tushgan soyasidir.
Bir jismdan ikkinchi jismga tushgan soya, odatda, jismlarning shaklini bildiradi. Tekis shakldan unga parallel bo’lgan tekislikka tushgan soyaning konturi shaklning konturiga o’xshash bo’ladi (uchburchakning soyasi uchburchak, kvadratning soyasi kvadrat, doiraning soyasi doira va hakozo). Parallel nurlar bilan yoritlganda tekis shakldan unga parallel bo’lgan tekislikka tushgan soya shaklning o’ziga teng (конгруэнт) bo’ladi.
Texnikaviy chizmalardagi soyalarni yasashda asosan parallel nurlar bilan yoritishda foydalaniladi. Yorug’lik nurlarining yo’nalishi ixtiyoriy olinishi mumkin. Ortogonal va aksonometrik proyeksiyalarda soyalar yasash uchun yorug’lik nurlarining yo’nalishi ko’pincha, yoqlari proyeksiya tekisliklarida joylashgan kubning dioganallaridan biriga, odatda S (S', S'', S''') dioganaliga parallel kub olinadi (3-rasm).
2-rasm

3-rasm
Shunday joylashgan kub dioganalning ortogonal proyeksiyalaridan har biri proyeksiyalar o’qiga 45⁰ qiya bo’ladi. Kubning dioganali yoqlarining har qaysi bilan 36⁰16' burchak tashkil qiladi. Yorug’lik nurlarining bu og’ish burchagi quyoshning Toshkent viloyatida mart oyining o’rtasida soat 11 lardagi vaziyatiga to’g’ri keladi.