Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

PERIFERIK NERV SISTEMASI 

Markaziy  nerv  sistemasidagi  nerv  xujayralarining  asosan  o’siqlari  periferik 

nerv  sistemasining  tarkibiga  kiradi.  Bundan  tashqari  orqa  miya  va  bosh  miya 

nervlarining  sezuvchi  tutunlari,  vegetativ  nerv  sistemasining  tutunlari  va  ulardagi 

xujayralarning  o’siqlari  xam  periferik  nerv  sistemasiga  qo’shiladi.  Bosh  miya 

nervlari  12  juftdir.  Bosh  miya  stvolidagi  nerv  xujayralarining  efferelt—

harakatlantiruvchi  va  sekretor  tolalari  bosh  miya  stvolida  to’planib,  bosh  miya 

nervlarining yadrolarini hosil qilady. Bosh miya nervlarida afferent (sezuvchi) tolalar 

xam bor. Bular markaziy nerv sistemasidan tashqaridagi sezuvchi tugunlarning nerv 

xujayralari o’siqlardan iborat. Funktsional ta’rifi jixatidan ular xarakatlantiruvchi (4, 

b, 9, 12 juftlar), sezuvchi (1, 2, 8 juftlar) va aralash 3, 5, 7, 9 va 10 juftlar nervlarga 

bo’linadi. Bosh miya nervlarining 4-juftdan boshqa :hammasi miya asosidan chiqadi. 

1-juft-xidlov nervi, sezuvchi  nerv  bo’lib,  burun  bo’shlig’ining  yuqori 

bo’limidagi  shilliq  pardaning  xidlov  hujayralaridan  boshlanadi,  kalla  bo’shlig’iga 

kirib, ;hydlov piyoziga qo’shiladi. 

2  -juft-kuruv  nervi,  sezuvchi  nerv  bo’lib,  ko’zning  tur  nardasidagi  nerv 

hujakralarining o’siqlaridan hosil bo’ladi. 

3  -juft-ko’zni  harakatlantiruvchi  nerv,  aralash  nerv  bo’lib  tarkibida 

harakatlantiruvchi  somatik  tolalar  ko’z  soqqasidagi  tashqi  muskullarni  innervatsiya 

qiladi  va  parasimpatik  tolalar  ko’z  soqqasining  ichki  muskull.arini  innervatsiya 

qiladi. Ko’zni xdrakatlaptiruvchi nervining yadrosi o’rta miyada. 

4-juft-g’altaksimon nerv, harakatlantiruvchi. nervi bo’lib yadrosi o’rta miyada 

yotadi, ko’ztga ichki qiyshiq muskulini innervatsiya qiladi. 

5 

-juft-uchlik  nerv,  aralash  nerv.  Harakatlantiruvchi  tolalari  ko’prikdagi 

harakatlantiruvchi  yadro  hujayralardan  sezuvchi  tolalari  chakka  suyagi 

piramidasining oldingi yuzasidagi yarim oy tugun hujayralarining o’siqlaridan tashkil 

topgan.  Yarim  oydan  3  ta  tarmoq  chiqadi:  ko’z  kosasi  nervi,  sezuvchi  tola  kalla 

bo’shlig’i va ko’z kosasi yuqori jag’ nervi, pastki jag’ nervi. 

6 

-juft-uzoqlashtiruvchi  nerv,  harakatlantiruvchi  nerv  yadrosi  ko’prikda 

bo’lib, ko’zni lateral to’g’ri muskulini innervatsiyalaydi. 

7 

-juft-yuz nervi, 

aralash 

nerv 

tarkibida 

harakatlantiruvchi, 

parasimpatik  (sekretor)  va  sezuvchi  ta’m  biluvchi  tolalari  bor.  Yuz  nervini 

harakatlantiruvchi  tolalari  mimika  muskullarini  bigaz-til  osti  muskulini,  ikki 

qorinchali muskulni orqa qorinchasini bo’yin terisini osti muskul innervatsiya qiladi. 

Yuz  nervining  parasimpatik  tolalar  jag’  ostidagi  til  ostidagi  so’lak  bezlarini  ko’z 

yoshi bezini tanglay burun bo’shlig’i bezlarini xalqumni yuqori bo’limidagi bezlarini 

innervatsiyalaydi. 

8-juft-eshituv  va  muvozanat  nervi,  sezuvchi  nerv  yadrolari  ko’prikda 

joylashgan. 

PDF created with pdfFactory trial version 

www.pdffactory.com

---

 

60

9-juft-til-xalqum nervi, aralash nerv harakatlantiruvchi (samatik) parasimpatik-

sezuvchi nervlar. Nervning harakatlaktiruvchi (samatik) tolalari xalkum muskullarini 

va til halqum muskullarini innervatsiyalaydi. Sezuvchi tolalari tilni orqa uchini (ta’m 

biluvchi) vaxalqumga sezuvchi tolalariga boradi. Til-xdlqum nervkning parasimpatik 

tolalari qo’loq oldidagi so’lak bezini innervatsiyalaydi. 

10.-juft-aralash  va  sayyor  nerv,  tarkibiga  harakatlantiruvchi  (samatik), 

sezuvchi  va  parasimpatik  t.olalari  kiradi,  yadrosi  uzunchoq,  miyada  joylashgan. 

Harakatlantiruvchi  tolalari  yumshoq,  tanglay  muskullarini  xalqum  qizilo’ngach, 

yurak,  xiqildoq,  traxeya,  bronxlar, o’pka,  me’da,  ingichka ichak, taloq  muskullarini 

innervatsiyalaydi.  Adashgan  nerv  bronxial  daraxning  hazm  sistemasini  bezlarini 

yo’g’on ichakka jigar va me’da osti bezlarini ta’minlaydi. 

11-juft-qo’shimcha  nerv,  harakatlantiruvchi  nerv  bo’lib,  yadrosi  uzunchoq 

miyada  va  orqa  miyaning  bo’yin  bo’limidagi  segmentlar  yotadi.  To’sh-o’mrov 

so’rgichsimon o’siq muskulini va traxeyasimon muskulini innervatsiyalaydi. 12-juft-

til  osti  nervi,  harakatlantiruvchi  nerv  yadrosi  uzunchoq  miyada.  Yotadi  kalla

 

bo’shlig’idan 

til 

osti  nervi  kanali  orqali  chiqib,  til  muskullarini 

innervatsiyalaydi.  Nerv  sistemasining  vegetativ  qismi  effektor  qismidir,  uning 

tarkibidagi  harakatlantiruvchi  va  sekretor  tolalari  yurakking  ko’ndalang  targ’il 

muskulini, ichki organlarini silliq musko’l tolalarini va bezlarini innervatsiya qiladi. 

Somatik  nerv  sistemasininng  markazlari  orqa  miyaning  barcha  segmentlarida 

va  bosh  miya  stvolining  oraliq  miyadan  boshqa  hamma  bo’limlarida  joylashgan. 

Vegetativ  nerv  sistemasining  markazlari  esa  markaziy  nerv  sistemasining  ayrim 

bo’limlarida:  bosh  miya  stvolida,  orqa  miyaning  bel  ko’krak  va  dumg’aza 

bo’limlarida  joylashgan.  Nerv sistemasi  vegetativ qismi  ikki bo’limdan simpatik  va 

parasimpatikdan  iborat.  Vegetativ  nerv  sistemasi  simpatik  bo’limning  markazlari 

orqa  miya  bel  ko’krak  bo’limining  yon  shoxlarida,  1-ko’krak,  3-bel  segmentlarida 

bo’ladi.  Chegara  simpatik  stvol  nervlar  simpatik  tugunlar  va  nerv  chigallari  bilan 

birgalikda.  nerv  sistemasi  simpatik  bo’limining  periferik  qismini  tashkil  etadi. 

chegara simpatik stvol tugunlaridan va tugunlararo boglardan iborat. Ular juft stvol 

bo’lib,  uning  zanjirlari  umurtqalar  tanalarining  yon  yuzalarida  yotadi.  Stvol  kalla 

asosidan dumg’azagacha davom etadi. 

Ko’shuvchi tarmoqlar chegara simpatik stvolni orqa miya nervlariga bog’laydi, 

bu tarmoqlar orqali miyaning yon shoxlaridan chegara stvolga simpatik tolalar o’tsa, 

chegara  stvoldan  orqa  miya  nervlariga  (postganglionlar)  gimpatik  tolalar  o’tadi. 

Chegara stvoldan ichki organlarga nervlar boradi, bu nervlar tarkibida shu organlarni 

innervatsiya qiluvchi postganglioklar simpatik tolalar bor. Parasimpatik bo’dim, o’rta 

miyada  parasimpatik  yadro  joylashgan,  undagi  nerv  hujayralarining  o’siqlari  3-juft 

bosh miya nervi (ko’zni harakatlantiruvchi nerv) bilan birga ko’z kosasiga kiradi, bu 

erda  esa  parasimpatik  yo’lning  ikkinchi neyronlari  to’planib, tugun hosil  qiladi.  Bu 

tugundagi hujayralarning  o’siqlari 

ko’z 

soqqasining 

ichki 

muskullariny 

innervatsiya qiladi. Ko’prikda so’lak ajratish yadrosi joylashgan. Bu yadrodagi nerv 

hujayralarining  o’siqlari  yuz  iervi  (7-  juft)ning  tarkibiga  kirib,  nerv  impulsini  ikki 

tugunda to’plangan 

ikkinchi 

neyronlarga  o’tkazadi.  Bu 

tugunlardan 

qo’loq  oldidagi  so’lak  bezidan  tashqari  so’lak  bezlariga  va  ko’z  yoshi  bezlariga 

tarmoqlar boradi, Uzunchoq miyada so’lak ajratish pastki  yadrosi  joy-lashgan,  bu

PDF created with pdfFactory trial version 

www.pdffactory.com

---

 

61

 

yadrodagi  nerv  Hujayralarining  o’siqlari  til-halqum  nervi  (9-juft)ning 

tarkibiga  kiradi,  impulsini  periferik  tugun  hujayralari  o’tkazadi.  Uzunchoq  miyada 

yapa  bir  parasimpatik  yadro  bor.  Bu  yadroning  nervlari  adashgan  nervga  qo’shilib, 

uning  tarkibida  bo’yindagi,  kO’krak  bo’shlig’idan  barcha  organlarga  va  qorin 

bo’shlig’i  organlariga,  ingichka  ichakka  etib  boradi.  Bu  parasimpatik  yo’lning 

ikkinchi  neyronlari  ichki  organlarning  o’zida  joylashgan.  Orqa  miya  dumg’aza 

bo’limining  yon  shoxlarida  orqa  miyaning  parasimpatik  yadrolari  joylashgan,  ular 

yo’gon  ichakka  chanoq,  organlariga  boradi.  Vegetativ  nerv  sistemasi  simpatik 

bo’limining markazlari orqa miya bel-ko’krak bo’limining yon shoxlarida, 1-ko’krak 

111 -bel segmentlarida bo’ladi. Chegara simpatik stvol nervlar simpatik tugunlar va 

nerv chigallari bilan birgalikda nerv sistemasi simpatik bo’limining periferik qismini 

tashkil  etadi.  Chegara  simpatik  stvol  tugunlardan  va  tugunlararo  boklardan  iborat. 

Ular juft stvol bo’lib, uning zanjirlari umurtqalar tanalarining yon yuzalarida yotadi. 

Stvol  kalla  asosidan  dumg’azagacha  davom  etadi.  Qo’shuvchi  tarmoqlar  chegara 

simpatik stvolni orqa miya nervlariga bog’laydi, bu tarmoqlar orqali orqa miyaning 

yon  shoxlaridan  chegara  stvolga  preganglionar  simpatik  tolalar  o’tsa,  chegara 

stvoldan  orqa  miya  nervlariga  postganglionar  simpatik  tolalar  o’tadi.  Chegara 

stvoldan  ichki  organlarga  nervlar  boradi,  bu  nervlar  tarkibida  shu  organlarni 

innervatsiya  qiluvchi  postganglionar  simpatik  tolalar  bor.  chegara  simpatik  stvoli 

umurtqa  pog’onasining  qismlariga  yarasha  bo’yin,  ko’krak,  bel  va  dumg’aza 

bo’lymlariga bo’linadi.