Umumiy ma`lumot. Vallarni hisoblash

a) ruxsat etilgan kuchlanishlar hamda keltirilgan moment bo’yicha tekshirish usuli (takribiy usul);

b) xavfli kesimdagi kuchlanishlar konsentrasiyasini e`tiborga oluvchi va extiyot koeffisientini topish asosida tekshirish usuli (aniqlashtirilgan usul).

Agar valning mustaxkamligini tekshirish qoniqarli natijani bermasa, uning tuzilishiga zarur o’zgarishlar kiritilib, mustaxkamligi qayta hisoblanadi.

Vallarning mustaxkamligini hisoblashning takribiy usuli. Bu usulga ko’ra keltirilgan moment ta`siridan valning xavfli kesimida xosil bo’ladigan kuchlanish aniqlanib, ruxsat etilgan kuchlanish qiymati bilan solishtiriladi. Demak, bu xolda val kesimi uchun mustaxkamlik sharti quyidagicha ifodalanadi:

(7)

bu yerda M - uchlanish aniqlanadigan kesimga ta`sir etayotgan eguvchi moment, Nm; T - shu kesimdagi burovchi moment, Nm; W - xisoblanayotgan kesimning egilishga bo’lgan qarshilik momenti, mm³.

Agar valga ta`sir etuvchi kuchlar har xil tekislikda yotsa, ularni o’zaro perpendikulyar bo’lgan gorizontal xamda vertikal ikkita tekislik bo’yicha ta`sir etadigan qilib olish, so’ngra ma`lum usullar bilan tayanchlardagi reaksiyalarni topish va ulardan foydalanib eguvchi moment epyuralarini ko’rish lozim. Bu xolda har bir kesimga umumiy ta`sir etadigan eguvchi moment ikki tekislik bo’yicha tuzilgan momentlarning geometrik yig’indisi sifatida aniqlanadi, ya`ni

(8)

Shundan so’ng, burovchi moment epyurasi ko’rilib, keltirilgan momentning qiymati aniqlanadi:

Masalan, 145-shaklda keltirilgan, qiya tishli g’ildirak o’rnatilgan val uchun:

M_v= (9)

bu yerda F_tM - ulanadigan val uchlarining o’qdoshligini aniq ta`minlashning iloji bo’lmaganligi tufayli muftada xosil bo’ladigan qo’shimcha kuch; uning qiymati har xil muftalar uchun har xil bo’ladi; taxminiy hisoblashlarda F<sub>tM</sub>=(0,2-0,5)F<sub>t</sub> qilib olinadi, bu yerda muftaga ta`sir etuvchi aylana kuch; bu kuchning yo’nalishi valda F_t dan xosil bo’ladigan deformasiyani oshiradigan qilib olinadi; F_t g’ildirakdagi aylana kuch; F_x uk bo’ylab yo’nalgan kuch; F_r valga tik yo’nalgan kuch. Taqribiy hisoblash natijalaridan foydalanib, val qismlarining tuzilishi va o’lchamlari yetarli darajada aniq belgilanadi. Shundan so’ng hisoblashning aniqlashtirilgan usulidan foydalanib, valning mustaxkamligi tekshirib ko’riladi.

Vallarning mustaxkamligini hisoblashning aniqlashtirilgan usuli

Bu usulning taqribiy usuldan asosiy farqi shuki, bu usul bilan hisoblashda ta`sir etuvchi mometlardan tashqari, xavfli kesimlardagi kuchlanishlar konsentrasiyasi, valning geometrik o’lchamlari hamda sirt tozaligining kuchlanishlar qiymatiga ta`siri ham e`tiborga olinadi. Bu usulga ko’ra, valning xavfli kesimi uchun extiyot koeffisienti aniqlanib, ruxsat etilgan qiymati bilan solishtiriladi, ya`ni

, (10)

bu yerda faqat egilish bo’yicha aniqlangan extiyot koeffisienti; - faqat buralish bo’yicha aniqlangan extiyot koeffisienti.

Bu yerdagi kuchlanishlar sikli o’zgarmas qismining mustaxkamlikka ta`sirini e`tiborga oluvchi koeffisientlar qiymati 61-jadvaldan olinadi.

Ma`lumki, kuchlanishlar siklining o’zgaruvchan qismi, o’zgarmas qismi,

(11)

bu ifodalardagi va ning qiymatlari, materialga qarab, maxsus jadvallardan yoki quyidagi taqribiy munosabatlar asosida aniqlanishi mumkin:

} (12)

bu ifodalardagi va ning qiymatlari, materialga qarab, maxsus jadvallardan yoki quyidagi takribiy munosabatlar asosida aniqlanishi mumkin:

1-jadval

Po’latlarning xili	Koeffisientlar
Uglerodli yumshoq po’lat O’rtacha uglerodli po’lat Ligerlangan po’latlar	0,15 0,20 0,25	0,05 0,10 0,15

diametri har xil bo’lgan vallardagi chidamlilik chegarasining har xil bo’lishini hisobga oluvchi koeffsient (bu koeffisient 146-shakldagi grafikdan aniqlanadi); - detal` sirti tozalik darajasining chidamlilik chegarasiga ta`sirini hisobga oluvchi koeffisient (bu koeffisient 147-shaldagi grafikdan topiladi); kuchlanishlar koncentrasiyasini hisobga oluvchi koeffisientlar (bu koeffisientlar 62-jadvaldan olinadi).

2-jadval

Konsentrasiya manbai
Galtel r/d=0,02 ( )0,06 0,10	2,5 1,85 1,6	3,5 2,0 1,64		1,8 1,4 1,25	2,1 1,53 1,35
O’yiqcha r/d=0,02 (t=r) 0,06 0,10	1,9 1,8 1,7	2,35 2,0 1,85		1,4 1,35 1,25	1,7 1,65 1,5
Ko’ndalangiga o’tkazilgan teshik a/d=(0,05…0,025)	1,9	2,0		1,75	2,0
Shponka uchun mo’ljallangan o’yiqcha	1,7	2,0		1,4	1,7
Shlislar	1	1		1	1
Presslab o’tkazish	2,4	3,6		1,8	2,5
Rez’bali birikma	1,8	2,4		1,2	1,5

Vallarning bikrligini aniqlash

Vallarning ish jarayonida egilishi ularning xamda ular bilan bog’liq bo’lgan detallarning ishiga salbiy ta`sir ko’rsatadi.

3 –shakl. ni aniqlash grafigi.

Shu sababli vallarning egilishidan xosil bo’ladigan salkilikning xamda tayanchga nisbatan qiyalik burchagining qiymati ma`lum chegaradan ortib etmasligi lozim. Vallarning bikrligini hisoblashdan asosiy maqsad anna shu talablarning qanchalik qondirilishini tekshirishdir. Egilishdan xosil bo’ladigan salqilik hamda egilish chizig’ining tayanchga nisbatan xosil qilgan qiyalik burchagi materiallar qarshiligi kursida keltirilgan usullar bilan aniqlanadi.

4- shakl. ni aniqlash grafigi.

Salqilikning ruxsat etilgan qiymati valning tuzilishi, ishlash shart-sharoiti xamda quyilgan talablarga ko’ra, har bir xoll uchun aloxida belgilanadi. Masalan, tishli g’ildiraklar o’rnatiladigan vallar uchun salqilikning ruxsat etilgan qiymati quyidagicha bo’ladi:

- silindrik g’ildirakli uzatmalar uchun;

konussimon g’ildirakli va gipoid uzatmalar uchun;

bu yerda m - ilashish moduli.

Stanoksozlikda ishlatiladigan umumiy vallar uchun:

bu yerda L - tayanchlar orasidagi masofa

5- shakl.Sirpanish podshipnigiga o’rnatilgan valning egilishi.

Egilgan vallarning tayanchlarga nisbatan qiyalik burchagi sirpanish podshipniklari uchun (148-shakl) [ ]=0,001 radian; dumalash radial podshipniklari uchun esa [ ]=0,01 radian deb qabul qilinadi.

Vallarning egilishidan xosil bo’ladigan salqilikni kamaytirish uchun vallarga o’rnatilgan detallar tayanchlarga iloji boricha yaqin qilib joylashtirilishiga hamda mumikn qadar yengil bo’lishiga harakat qilish lozim.

Vallarning vibrabardoshligini hisoblash

Bunday hisoblashdan asosiy maqsad vallarning sinishiga sabab bo’ladigan rezonans xodisasiga yo’l qo’ymaslikdir. Vallarda rezonans xodisasi boshlanadigan aylanish tezligi aylanish chastotasining kritik qiymati bilan belgilanadi. Har bir valning tuzilishi hamda ishlash sharoitiga qarab, aylanishlar chastotasining kritik qiymati har xil bo’ladi.

Vallarning haqiqiy aylanish chastotasi kritik qiymatiga yetganda tashqi kuchlarning ta`sir etish chastotasi xususiy tebranish chastotasiga mos kelib qoladi. Bunday xollarda tebranish amplitudasi keskin kattalashadi va, oqibatda val sinadi. Demak, rezonans sodir bo’lmasligi uchun vallarning mazkur sharoitdagi aylanish tezligi qiymati aylanishlar chastotasining kritik qiymatiga teng bo’lib qolmasligi kerak. Aylanish chastotasining kritik qiymati quyidagicha topiladi: (13)

bu yerda tashqi kuch ta`sir etish chastotasining (burchagiy tezlining ) kritik qiymati; q=9,81, yer tortish kuchidan xosil bo’ladigan tezlanish; y_st - valda xosil bo’ladigan statik salqilik.

Demak, statikaviy usul bilan aniqlangan salqilik qiymatidan foydalanilsa, kritik aylanish chastotasi juda oson topiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, aylanish chastotasi kritik qiymatga yetgan vallar to’satdan sinib ketmaydi. Shu sababli, talab qilingan xollarda vallarning (masalan, tish davolashda ishlatiladigan mashinalar egiluvchan vallarning) haqiqiy aylanish chastotasi kritik qiymatidan katta bo’lishi ham mumkin. Bunday xollarda kritik aylanish chastotasi bilan ishlash xolatidan tez o’tishni ta`minlash lozim. Bundan tashqari, rezonans hodisasi kritik

aylanish chastotasining karrali qiymatlarida (2n_kr, 3n_kr va x.k.) takrorlanib turadi, buni esa esdan chiqarmaslik kerak.

Odatda, rezonans xodisasi ro’y bermasligi uchun bikr vallarda egiluvchan vallarda esa bo’lishini ta`minlash darkor

Xulosa: Vallar va o’klar – tishli g’ildirak, shkiv va shu kabi ayldanuvchi qismlarni o’rnatish uchun ishlatiladigan asosiy detallar. Tuzilishi jixatidan olganja o’q bilan valning deyarli hech qanday farqi bo’lmaydi. Lekin bajaradigan vazifasiga qarab, ular bir-biridan katta farq qiladi. O’qlarning asosiy vazifasi detallarning mo’ljaldagi joyda aylanishiga sharoit yaratib berishdir. Bunda o’qning o’zi detal` bilan aylanishi ham, aylanmasligi ham mumkin. Vallarning vazifasi undagi detallarning aylanishini ta`minlash bilan birga, burovchi moment o’ztishdan ham iboratdir.