|
49.Antropogеn omillar ta`sirida ko’llar suv rеjimining o’zgarishi haqida ma’lumot bering.
Prezident Islom Karimov “o‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida Orol fojiasiga alohida e’tiborberibjumladan shunday yozadi: “Orol dengizining qurib borishi xavfli, g ‘oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo ‘lib qoldi. Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasidayashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta ’sirida qoldi. Biz 20-25yil mobaynida jahondagi eng yirik yopiq suv havzalaridan birining yo‘qolib borishiga guvoh bo ‘Imoqdamiz. Biroq bir avlodning kо ‘z
о‘ngida butun bir dengiz halok bo ‘Igani hali ro ‘y bergan emas edi”.Haqiqatan ham Yer kurrasidagi ko‘pchilik koilaming tabiiy gidrologik rejimi insonning xo‘jalik faoliyati, ya’ni antropogen omillar ta’sirida keskin o‘zgarishga uchramoqda. Bu holat Orol dengizida yaqqol ko‘rinadi.Bu fojianing asosiy sababi quyidagilardan iborat. Yigirmanchi asring 60-yillaridan boshlab Orol dengizi havzasida joylashgan barcha davlatlar- 0 ‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston,Turkmaniston hududida, asosan, paxta yakkahokimligini ko‘zlab,sug‘oriladigan ekin maydonlarini kengaytirish avj oldi. Shu maqsaddahavzada suv omborlari, kanallar qurilishi ishlari keng miqyosda boshlab yuborildi. Ayni bir vaqtda Orol havzasi mamlakatlarida
sanoat tarmoqlarining, ayniqsa uning suvni ko‘p ishlatadigan sohalari
-ximiya, rangli metallurgiyaning jadal sur’atlar bilan rivojlanishi hamda aholi sonining о‘sib borishi natijasida suvga boigan talab yildan yilga orta boshladi. Natijada havzada mavjud boigan barcha suv resurslari inson izmiga to ia bo‘ysundirildi. Oqibatda dengizga Amudaryo va Sirdaryo keltirib quyadigan suv miqdori yildan-yilga kamaya bordi. Bu esa o‘z navbatida dengiz sathining jadal sur’atlarda pasayishiga olib keldi.Orol dengizi 0 ‘rta Osiyoning yog‘in eng kam yog‘adigan Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt, Katta Bo‘rsiq, Kichik Bo‘rsiq choilari
tutashgan qismida joylashgan. U XX asming 60-yillarigacha suv yuzasi maydonining kattaligi jihatdan 0 ‘rta Osiyoda birinchi, dunyo bo‘yicha esa Kaspiy dengizi, Shimoliy Amerikadagi Yuqorikoi, Afrikadagi Viktoriya ko’llaridan so‘ng to‘rtinchi o‘rinda turgan.Orol dengizi suv rejimini doimiy kuzatish ishlari 1911-yildan boshlab olib borilmoqda. Shu yildan 1961-yilgacha boigan 50-yillik davr ichida dengizning o‘rtacha ko‘p yillik suv sathining mutlaq
(absolyut) balandligi 53,04 metrga teng boigan. Shu muddat davomida suv eng ko‘p bolgan 1936-yilda o‘rtacha yillik suv sathi 53,59 metrgacha ko‘tarilgan boisa, suv eng kam boigan 1919-yilda esa 52,61 metrgacha pasaygan. Demak, 1911-1961-yillarda dengizning o‘rtacha yillik suv sathi ±0,5 metr atrofida o‘zgarib turgan.Quyida keltirilgan ma’lumotlar suv sathining o‘rtacha ko‘p yillik qiymati (53,04 metr)ga asoslangan. Orol dengizining o‘sha vaqtdagi maydoni (orollari yuzasi bilan birga) 68321 km2, uzunligi 414 km, eng keng joyi 292 km boigan. Orol dengizida 300 dan ortiq orol bolib, ulaming umumiy maydoni 2235 kv.km ni tashkil etgan. Yirik orollar sifatida Vozrojdenie (261 km2), Borsa kelmas (133 km2) kabilami ko‘rsatish mumkin.Orol dengizi sayoz koidir. О ‘ sha davrda uning о ‘rtacha chuqurligi 16 metr, eng chuqur joyi esa 69 metr boigan. Sayoz boigani uchun Orol dengizining suv hajmi uncha katta emas, ya’ni 1063 km3 dan iborat boigan. Bu raqamni Issiqkoining suv hajmi bilan solishtirsak, unga nisbatan 1 ,6 marta kam demakdir.12maqsaddahavzada suv omborlari, kanallar qurilishi ishlari keng miqyosda boshlab yuborildi. Ayni bir vaqtda Orol havzasi mamlakatlarida sanoat tarmoqlarining, ayniqsa uning suvni ko‘p ishlatadigan sohalari ximiya, rangli metallurgiyaning jadal sur’atlar bilan rivojlanishi hamda aholi sonining о‘sib borishi natijasida suvga boigan talab yildan yilga orta boshladi. Natijada havzada mavjud boigan barcha suv resurslari inson izmiga to ia bo‘ysundirildi. Oqibatda dengizga Amudaryo va Sirdaryo keltirib quyadigan suv miqdori yildan-yilga kamaya bordi. Bu esa o‘z navbatida dengiz sathining jadal sur’atlarda pasayishiga olib keldi.Orol dengizi 0 ‘rta Osiyoning yog‘in eng kam yog‘adigan Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt, Katta Bo‘rsiq, Kichik Bo‘rsiq chollari tutashgan qismida joylashgan. U XX asrirning
60-yillarigacha suv yuzasi maydonining kattaligi jihatdan 0 ‘rta Osiyoda birinchi, dunyo bo‘yicha esa Kaspiy dengizi, Shimoliy Amerikadagi Yuqorikol, Afrikadagi Viktoriya kollaridan so‘ng to‘rtinchi o‘rinda turgan.Orol dengizi suv rejimini doimiy kuzatish ishlari 1911-yildan boshlab olib borilmoqda. Shu yildan 1961-yilgacha boigan 50-yillik davr ichida dengizning o‘rtacha ko‘p yillik suv sathining mutlaq (absolyut) balandligi 53,04 metrga teng boigan. Shu muddat davomida suv eng ko‘p boigan 1936-yilda o‘rtacha yillik suv sathi 53,59 metrgacha ko‘tarilgan boisa, suv eng kam bolgan 1919-yilda esa 52,61metrgacha pasaygan. Demak, 1911-1961-yillarda dengizning o‘rtacha yillik suv sathi ±0,5 metr atrofida o‘zgarib turgan.Quyida keltirilgan ma’lumotlar suv sathining o‘rtacha ko‘p yillik qiymati (53,04 metr)ga asoslangan. Orol dengizining o‘sha vaqtdagi maydoni (orollari yuzasi bilan birga) 68321 km2, uzunligi 414 km, eng keng joyi 292 km bolgan. Orol dengizida 300 dan ortiq orol bolib, ulaming umumiy maydoni 2235 kv.km ni tashkil etgan. Yirik orollar sifatida Ko‘korol (173 km2), Vozrojdenie (261 km2), Borsakelmas (133 km2) kabilami ko‘rsatish mumkin.Orol dengizi sayoz koidir. О‘sha davrda uning о ‘rtacha chuqurligi 16 metr, eng chuqur joyi esa 69 metr boigan. Sayoz boigani uchun Orol dengizining suv hajmi uncha katta emas, ya’ni 1063 km3 dan iborat boigan. Bu raqamni Issiqkoining suv hajmi bilan solishtirsak,unga nisbatan 1 ,6 marta kam demakdir.Orol dengizi dastlab uncha sho‘r bo‘lmagan, uning har litr suvida o‘rta hisobda 10-11 gramm erigan tuzlar bo‘lgan. Demak, Orol dengizi suvining sho‘rligi okean suvining o‘rtacha sho‘rligidan uch marta kam bolgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
