Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

 
 
 
 
 

---

72 
Sinash uchun savollar: 
1.
Qattiq jismlar deb nimaga aytiladi? 
2.
 
Kristall va amorf jismlar haqida ma′lumot bering.
 
3.
 
Qizdirilgan jism oʻlchamlarining kattalashuvini nazariy yoʻl bilan 
tushuntiring.
 
4.
 
Quvurlarnin chiziqli kengayishini temperatura funksiyasi sifatida oʻlchash 
boʻyicha tajriba qurilmasini haqida ma′lumot bering.
 
 
 

---

73 
2-laboratoriya ishi 
SUYUQLIKLARNING HAJMIY KENGAYISH KOEFFITSIYENTINI 
ANIQLASH 
(
Qoʻshimcha foydalanish uchun adabiyotlar: 7, 8, 10, 37, 38, 43, 47, 55.
)
 
 
Tajriba maqsadi: 
Dilatometrning hajmini 
𝑉
0
aniqlash. Suvni va etanolni 
hajmlarining kengayishini temperaturaning funksiyasi sifatida oʻlchash va ularning 
hajmiy kengayish koeffitsiyentlarini 
𝛾
aniqlash. Suv bilan etanolning hajmiy 
kengayish koeffitsiyentalarini taqqoslash.
 
Qisqacha nazariya: 
Agar idish ichidagi 
𝑉
0
hajmga ega suyuqlikning 
temperaturasi 
𝜗
, 
∆𝜗
ga oʻzgarsa, qattiq jismda kuzatiladigandek, uning hajmi 
∆𝑉
0
ga oʻzgaradi. 
∆𝑉
0
= 𝛾 𝑉
0
∆𝜗
(2.3) 
Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffitsiyentini aniqlash 
Amalda hajmiy kengayish koeffitsiyenti 
𝛾
suyuqlikning temperaturasiga 
𝜗
bogʻliq 
emas, ammo suyuqlikning turiga bogʻliq. Umuman olganda suyuqliklar odatda, 
qattiq jismlarga nisbatan koʻproq kengayadi. Hajmiy kengayish koeffitsiyenti 
dilatometr yordamida aniqlanishi mumkin.
 
Dilatometr tor boʻgʻizli shisha kolba boʻlib, uning ustki tomonidan, radiusi r 
ma′lum boʻlgan ochiq kapillyar mahkamlanadi. Kapillyardagi suyuqlikning sathi h 
uning yon tomoniga chizib qoʻyilgan milimetrli shkala boʻyicha aniqlanadi. Shisha 
kolba suvli vannada bir tekis qizdirilsa, suyuqlikning hajmi kengayishi evaziga 
kapillyardagi suyuqlikning sathi koʻtariladi. Suyuqlik sathining oʻzgarishi 
∆ℎ
hajmning oʻzgarishiga mos keladi, ya′ni
∆𝑉 = 𝜋 𝑟
2
∆ℎ
(2.4)
bu yerda r = (1.5 ± 0.08) mm. 
Ammo, bundan tashqari qizishda dilatometrni oʻzining ham kengayishini hisobga 
olish kerak. Bunday kengayish suyuqlik sathining oʻzgarishiga toʻsqinlik qiladi. 
Shunday qilib, suyuqlik hajmining oʻzgarishini quyidagidan aniqlash mumkin: 
∆𝑉
0
= ∆𝑉 + ∆𝑉
𝐷
(2.5) 

---

74 
bu yerda ∆V
D
dilatometr hajmining oʻzgarishi boʻlib, u quyidagidan aniqlanadi: 
∆𝑉
𝐷
= 𝛾
𝐷
𝑉
0
∆𝜗
(2.6) 
bu yerda 
𝛾
𝐷
= 0.84×10
--4
K
-1
.
(2.3), (2.5), va (2.6) formulalardan foydalanib, suyuqlikning hajmiy kengayish 
koefisiyentini aniqlash formulasini keltirib chiqarish mumkin: 
𝛾 = (1/𝑉
0
) (∆𝑉/∆𝜗) + 𝛾
𝐷
(2.7) 
Dilatometning 
𝑉
0
hajmini ham aniqlash kerak boʻladi. U quyidagicha aniqlanadi: 
oldin boʻsh quruq dilatometrning massasi 
𝑚
1
oʻlchanadi, shundan soʻng ochiq 
kapillyarning pastki belgisigacha suv bilan toʻldirilgan dilatometrning massasi 
𝑚
2
oʻlchanadi. Turli temperaturalar uchun suv zichliklari keltirilgan jadvaldan (1-
jadvalga qarang) foydalangan holda, dilatometrning hajmi quyidagi formuladan 
topiladi: 
𝑉
0
= (𝑚
2
– 𝑚
1
)/𝜌
(2.8) 
Jadval 1. Toza suv zichligining ρ temperaturaga bogʻliq ϑ funksiyasi sifatida 
adabiyotlarda keltirilgan natijalar
 
𝜗
𝑝, 𝑔/𝑠𝑚
3
𝜗
𝑝, 𝑔/𝑠𝑚
3
15
o
C
0.999099 
23
o
C 
0.997540 
16
o
C
0.998943 
24
o
C 
0.997299 
17
o
C
0.998775 
25
o
C 
0.997047 
18
o
C
0.998596 
26
o
C 
0.996785 
19
o
C
0.998406 
27
o
C 
0.996515 
20
o
C
0.998205 
28
o
C 
0.996235 
21
o
C
0.997994 
29
o
C 
0.995946 
22
o
C
0.997772 
30
o
C 
0.995649