Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

issiqlikdan kengayishi
deyiladi. 
Harorat ortishi bilan atomlarning toʻla energiyasi ortadi, demak issiqlik tebranma 
harakat amplitudasi ortadi. Natijada qattiq jism zarralarining muvozanat holatlari 
orasidagi oʻrtacha masofa kattalashadi, ya′ni issiqlikdan kengayish roʻy beradi. 
Chiziqli kengayish. 
Bizga 
𝑇
0
haroratli va 
𝑙
0
uzunlikli qattiq jism berilgan boʻlsin. 
Uni bir oʻlchamli, ya′ni koʻndalang kesim yuzasi uzunligiga nisbatan e′tiborga 
olmaydigan darajada kichik deb olamiz. Jismni T haroratgacha, ya′ni
∆𝑇 = 𝑇 − 𝑇
0

---

69 
haroratga isitaylik. Natijada uning uzunligi l gacha, yani 
∆𝑙 = 𝑙 − 𝑙
0
ga ortadi. 
Qizigan jismning uzunligi harorat oʻzgarishiga chiziqli bogʻliq. 
𝑙 = 𝑙
0
(1 + 𝛼∆𝑇)
(2.1) 
bu yerda 
𝛼
-ga chiziqli kengayishning harorat koeffitsienti deyiladi. Agar 
𝛼
ni 
aniqlasak 
𝛼 =
∆𝑙 
∆𝑇 𝑙
0
(2.2) 
birligi
[𝛼] =
[∆𝑙] 
[∆𝑇] 𝑙
0
=
1
𝐾
𝑚
𝑚
= 1 𝐾
−1
𝛼
jismni nisbiy chiziqli kengayishi 
𝛥𝑙/𝑙
0
ning harorat oʻzgarishi 
∆𝑇
ga nisbati 
bilan aniqlanadi. Boshqacha aytganda jismning harorati 1 K ga oʻzgarganda, uning 
uzunligi dastlabki uzunligining qancha qismiga oʻzgarganini koʻrsatadi. 
Har qanday asbob-uskuna, mashinalarni yasashda ular tayyorlanadigan 
materiallarning issiqlikdan kengayishi hisobga olinadi. Misol uchun elektr 
qurilmalarida turli xil metallar, yoki metall va shishalarning kavsharlanishiga 
zarurat boʻlsa unda chiziqli kengayish harorat koeffitsientlari bir-biriga yaqin 
boʻlganlarinigina tanlash zarur. Aks holda qizish yoki sovush natijasida mexanik 
kuchlanish vujudga kelib asbobni ishdan chiqarishi mumkin.
Koʻplab mashina va mexanizmlarning issiqlikdan kengayishi maqsadga muvofiq 
boʻlmagan qismlari invordan yasaladi. Koʻrsatishi haroratga bogʻliq boʻlmasligi 
uchun invordan soat mayatniklari, geodeziya uzunlik oʻlchov asboblari yasaladi. 
Quvur yoʻllarini qurishda ma′lum masofada bukri qismlar qilinadi. Bu qismlar 
quvurlarni isishda yoki sovushda uzunligi oʻzgarishi natijasida buzilishdan 
saqlaydi.
Elektr uzatish simlarining osiltirib qoʻyilishida ham oʻtkazgich materialining 
issiqlikdan kengayishi hisobga olinadi. Elektr yordamida yuruvchi transport 
vositalarining oʻtkazgichlari yuklar yordamida tortib qoʻyiladi va hokazolar. 

---

70 
 
 
 
23-rasm.
Quvurlarning
chiziqli kengayishini temperatura funksiyasi 
sifatida oʻlchash boʻyicha tajriba qurilmasini kengaytiruvchi apparat bilan 
birgalikdagi sxematik koʻrinishi.