Umumiy doc

 
 
 
 
 
 
17.3-§. BOSHQARISH TIZIMLARINING TEXNIK VOSITALARI 
Boshqarish 
tizimi 
tarkibiga 
odatda 
qanday 
texnik 
vositalar 
kirishini va ular o‘zaro hamda boshqariluvchi ob’ekt bilan qanday bog‘langanini 
qarab chiqamiz: 
4
4
5
5
2
2
3
3
y
x
r
r
1
f
n
f
1
y
n
y
'
1
y
'
n
y
1
X
m
X
'
1
X
'
m
X
1
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

496 
17.6-rasm. 
Asosiy texnik vositalarning tarkibi. 
Zamonaviy ABT texnik vositalar majmuasi ma’nosida ham, ularning 
birgalikdagi ishini tashkil etish ma’nosida ham yagona bir butuni sifatida tashkil 
etilishi kerak. 
SHu bilan birga istagan tizim struktura (tuzilish) jihatidan ayrim qismlarga 
bo‘linishi mumkin, bu yagonalik (bir butunlik) prinsipiga zid kelmaydi, chunki bu 
hamma qismlar boshqarishning yagona maqsadiga muvofiq ishlashi kerak. 
Asosiy texnik vositalarning tarkibi 17.6- rasmda ko‘rsatilgan. Bu rasmda 
quyidagilar belgilangan.
1- texnologik boshqarish ob’ekti (TBO); 
2- diskret o‘garuvchilar datchigi; 
3- analog o‘zgaruvchilar datchigi; 
4- diskret ijro etuvchi mexanizmlar; 
5- analog ijro etuvchi mexanizmlar; 
6- boshqaruvchi hisoblash mashinasi; 
6a- prosessor; 
6b- BHM xotirasi;
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

497 
6v- BHM pulti; 
7- axborot to‘plash qurilmasi (ATQ);
7a- me’yorlovchi o‘zgartkichlar;
7b- kommutatorlar; 
7v- analog-raqamli o‘zgartkichlar (ARO‘) bloklari; 
7g- axborotni boshqarishning yuqori darajalaridan qabul
qilish apparaturasi; 
7d- ATQ xotirasi; 
8- axborotni chiqarish qurilmasi (ACHQ); 
8a- chiqish kuchaytirgichlari bloklari; 
8b- diskret kattaliklarni uzluksiz kattaliklarga almashtiruvchi bloklar (raqamli-
analogi o‘zgartkichlar –RAO‘). 
8v- axborotni boshqarishning yuqori darajalariga uzatish 
apparaturasi;
8g- ACHQ xotirasi; 
9- operator pulti (OP);
9a- signallashtirish elementlari;
9b- qo‘lda boshqarish organlari; 
10- qayd qilish qurilmasi; 
11.BHM ga ma’lumotlarni kiritish qurilmasi; 
X - boshqarishning yuqori darajalaridan kiruvchi axborot va boshqarish 
signallari; 
U – boshqarishning yuqori darajalarining chiqish axborot 
va boshqarish signallari. 
Ishlab chiqarish jarayoni X va U o‘zgaruvchilar bilan ifodalanadi. CHiqish 
o‘zgaruvchilariga 
m
X
X
,...,
1
o‘zgaruvchilar kiradi, ularni ikkita qiymat bilan aniqlash 
mumkin: «ha» yoki «yo‘q», «ulangan» yoki «o‘chirilgan» va hokazo. Bu diskret 
signallar rostlanadigan tizimning boshqaruvchi signallariga bog‘liq signallarga va 
rostlanmaydigan signallarga ajraladi. Bularning birinchisiga, masalan, mexanizmlar 
holati datchiklari kiradi, ikkinchisiga - xom-ashyoning holatini ifodalovchi datchiklar 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

498 
kiradi. 
Ob’ektning chiqish parametrlari
m
X
X
′
′
,...
1
— ob’ektning holatini ifodalovchi 
uzluksiz kattaliklar qiymati. Ular temperatura, tok, sarf, bosim va boshqalarning 
qiymatlari bo‘lishi mumkin, ular diskret o‘zgaruvchilar singari rostlanuvchi va 
rostlanmaydigan bo‘ladi. Ko‘pincha bu parametrlar bo‘yicha ob’ektga rostlovchi 
ta’sirning qiymati va ishorasi aniqlanadi. 
Ob’ektning kirish o‘zgaruvchilari 
n
y
y
,....
1
- bu pirovardida ob’ektning diskret 
mexanizmlari holati bo‘lib, bunga ular mashina yoki odamning buyrug‘i ta’sirida 
o‘tishadi. 
n
y
y
′′
′′
,...,
1
o‘zgaruvchilar mazmunan turli xil rostlovchi ta’sirlar, optimallovchi 
topshiriqlar va boshqalarning analog kattaliklarini ifodalaydi. 
р
r
r
,...,
1
kirish 
o‘zgaruvchilari - bular rostlanmaydigan va o‘lchanmaydigan kattaliklar (masalan, 
vaqt o‘tishi bilan o‘zgaruvchi jihozlarning xarakteristikalari, xom ashyo tarkibi va 
hokazo). 
р
r
r
,...,
1
kirish o‘garuvchilari – bu xizmat qiluvchi xodimlar shakllantiradigan 
boshqaruvchi signallar. 
Qurilmaning holatiga turli cheklanishlar yoki biror vaqtda ishlab chiqarishning 
kon’yuktor ehtiyojlari bilan belgilanuvchi biror «kiritishlar» shunday signal bo‘lishi 
mumkin. 
2
1
,...,
r
r
kirishlardan ba’zilari boshqarish tizimi kirishlarini takrorlaydi, ya’ni 
tizim ishdan chiqadigan bo‘lsa, bunda jarayonni optimal emas, balki me’yoriy 
boshqarish imkonini yo‘qotmaslik uchun rezerv (zahira) hisoblanadi. 
Tizim 
uchun hamma kirish signallarini qabul qilish va dastlabki ishlov berish vositasi 
axborotni to‘plash qurilmasi (ATQ) dir (7 blok). 
Kirish signallariga dastlabki ishlov berish quyidagiga keltiriladi: 
1) analog 
kattaliklarni 
diskret 
kattaliklarga 
o‘tkazishni 
(almashtirishni) zarur aniqlikda bajarish, chunki BHM faqat diskret (raqamli)
kattaliklar bilan ish ko‘radi; 
2) tizimning kirishiga qanday axborot kirishiga bog‘liq holda uzilish 
signallarini shakllantirish (ya’ni O‘TQ da ob’ektda yuz berayotgan o‘zgarishlar 
tahlil qilinadi, shuningdek, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlardan kelayotgan BHMning u 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

499 
yoki bu ishga oid talablari ham tahlil qilinadi); 
3) kiruvchi axborotni xotirlash (bu tizimning qisqa muddatli kirishlarini qayd 
qilib qo‘yish uchun zarur, chunki bu axborot mashinaga darhol tushmay, balki 
belgilangan uzilish ierarxiyasiga muvofiq navbat etganda tushadi); 
4) axborotni boshqarishning yuqori darajalaridan qabul qilish. Bunda, 
xarakteristikalari o‘zlariga xos stabil bo‘lmaganidan juda uzun kanallar bo‘lishi 
mumkin. SHuning uchun, ko‘pincha bu erda telemexanik qurilmalardan 
foydalaniladi. 
Boshqaruvchi ta’sirlarni va nazorat signallarini shakllantirish vositasi bo‘lib 
axborotni chiqarish qurilmasi (ACHQ) xizmat qiladi 
(8-blok). 
Unda quyidagilar amalga oshiriladi: 
1) tizimning chiqish signallarini xotirada saqlab qolish, bu BHM chiqish
axborotini chiqarib bergandan so‘ng bu holda o‘z buyruqlarini kutmasdan boshqa 
ishlarni bajarishga o‘tishi mumkin bo‘lishi uchun zarur; 
2) raqamli parametrlarni uzluksizga aylantirib, ularni yoki «qurilmalar» sifatida 
ob’ekt mexanizmlariga, yoki analog turidagi ko‘rsatuvchi asboblarga uzatish uchun
almashtitirish; 
3) ma’lumotlarni tegishli aloqa kanallari bo‘yicha telemexanik uzatish;
4) ob’ektning real ijro etuvchi mexanizmlarini va signallash hamda qayd qilish 
organlarini boshqarish uchun zarur kuch. 
17-BOBGA TEGISHLI TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR TERMASI 
1.
Boshqarishning texnik vositalari
2.
Matematik boshqarish vostalari 
3.
Matematik ta’minot 
4.
Dasturiy ta’minot 
5.
Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar 
6.
Mahalliy avtomatik qurilmalar 
7.
Kirishlar va chiqishlar soni 
8.
Axborotning qiymatiy tavsiflari 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

500 
9.
Tizimning tez ishlashi 
10.
Tizim chiqishlarining buzilish ehtimoli 
11.
Davriy qayd qilish 
12.
CHaqiriqqa ko‘ra qayd etish 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining asosiy tarkibiy qismlarini sanab 
o‘ting. 
2.
Tashqi va ichki matematik ta’minotni izohlang. 
3.
Mahalliy avtomatik qurilmalar deganda nimani tushunasiz? 
4.
TJABT larga qanday vazifalar yuklatilgan 
5.
Boshqarish ob’ektining holati haqida qanday avariyaviy va ogohlantiruvchi 
signallar mavjud? 
6.
Boshqarish ob’ekti to‘g‘risidagi axborotni qayd etishning qanday turlari mavjud? 
7.
Boshqarish masalalari vazifalarni qayta taqsimlash bo‘yicha necha bosqichda 
amalga oshiriladi? 
8.
Asosiy texnik vositalarning tarkibini sanab o‘ting.