Umumiy doc

Birlashtirib o‘lchash 
bir necha bir nomli kattaliklarni bir vaqtda o‘lchashdan 
iboratki, unda izlangan kattaliklarning qiymatlari bevosita o‘lchashda hosil qilingan 
tenglamalar tizimidan topiladi. 
Bir vaqtda ikki yoki bir necha nomli turli kattaliklarni, ularning orasidagi 
funksional munosabatlarni topish uchun olib borilgan o‘lchashlar 
birgalikda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

17
o‘lchash
deyiladi. Jumladan o‘lchash rezistorining 20°S dagi elektr qarshiligi va 
harorat koeffisientlari uning qarshiligini turli haroratlarda bevosita o‘lchash 
ma’lumotlari bo‘yicha topiladi. 
O‘lchashlar yana mutlaq va nisbiy o‘lchashlarga bo‘linadi. 
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan 
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o‘lchash 
mutlaq o‘lchash
deb ataladi. 
Masalan, shtangensirkul yordamida bajarilgan o‘lchashlar mutlaq o‘lchashdir, chunki 
unda o‘lchanayotgan kattalik qiymatini bevosita olinadi. 
Biror kattalikning shu ismli birlik vazifasini bajarayotgan kattalikka nisbatini 
o‘lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik bo‘yicha 
o‘lchash 
nisbiy o‘lchash
deb ataladi. Masalan, haroratni termoelektr effektdan 
foydalanishga asoslangan o‘lchash yoki massani tortish usuli bilan, ya’ni massaga 
mutanosib bo‘lgan og‘irlik kuchidan foydalanish usuli bilan o‘lchash nisbiy 
o‘lchashdan iborat. Nisbiy o‘lchashdan katta aniqlik zarur bo‘lgan hollarda 
foydalaniladi. 
O‘lchashlar o‘lchash asosini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib olib 
boriladi. 
Masalan, 
moddaning 
kengayishi 
bo‘yicha 
haroratni 
o‘lchash, 
muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko‘tarilishi bo‘yicha siyraklanish 
(vakuum)ni o‘lchash. O‘lchashning biror asosini amalga oshirish uchun turli texnik 
vositalar qo‘llaniladi. O‘lchashlarda qo‘llaniladigan va normallashgan metrologik 
xossalarga ega bulgan texnik vositalar 
o‘lchash vositasi
deyiladi. O‘lchash asosi va 
vositasini belgilab beradigan usullar majmui 
o‘lchash usuli
deyiladi. 
O‘lchashlarda bevosita baholash, differensial, o‘lchov bilan taqqoslash va nol 
(kompensasion) usullar keng tarqalgan.