Umumiy biologiya

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

8 

I-BOB TUPROQ TIPLARI VA ULARNING TARQALISHI 

I.1. Tuproqlarning   gorizontal hamda vertikal mintaqaviyliklari va tuproq 

hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari. 

 

O’zbekiston Respublikasi katta hududni egallagani sababli turli tuproq-iqlim 

mintaqaviyligiga  ega.  Bu  o’rinda  birinchi  bo’lib  tuproqlarning  gorizontal  va 

vertikal  qonuniyatlar  asosida  tarqalishini  alohida  ko’rsatish  lozim.  Tuproqlarning 

respublikamiz  hududida  vertikal  qonuniyatlar  asosida  tarqalishining  eng  dastlabki 

quyi chegarasi och tusli bo’z tuproqlardan boshlanib,  tipik va to’q tusli bo’z, tog’  

jigarrang,  baland  tog’  dasht  o’tloqi  (alp  va  subalp  mintaqa)  va  doimiy  tog’ 

muzliklari  tomon  davom  etadi.  Gorizontal  qonuniyatlar  esa  uning  boshlanish 

nuqtasi  och  tusli  bo’z,  keyinchalik  bu,  qumli  sahro,  sur  tusli  qo’ng’ir,  taqirli 

tuproqlar  hamda  sho’rhoklarga  o’tadi.  Tuproqlar  tarqalishining  bunday 

qonuniyatlarini  respublikamizning  ayrim  viloyatlari  hududi  misolida  ko’rishimiz 

mumkin. 

 

Qumli 

sahro 

tuproqlar-qisqa 

(boshlanish) 

shakldagi 

gorizontal 

qonuniyatlarni; → och tusli  bo’z → tipik bo’z → to’q tusli bo’z → tog’ jigarrang 

tuproqlari  shaklidagi  vertikal  qonuniyatlarni  ko’rish  mumkin.  Bunday  zanjirda 

gorizontal  qonuniyatning  sur  tusli  qo’ng’ir,  taqirli  tuproqlari,  vertikal 

qonuniyatning–baland  tog’  dasht  hamda  doimiy  tog’  muzliklari  yo’qligini 

ko’ramiz.  

Tuproqlar  gorizontal  va  vertikal  qonuniyatlar  asosida  joylashsada,  mazkur 

tuproqlar  geografik  iqlimiy  sharoitlariga  ko’ra  respublikamizning  bir-biridan  farq 

qiladigan  boshqa  hududlarida  tarqalgan  hamda  shu  nom  bilan  yuritiluvchi 

tuproqlardan dengiz sathiga nisbatan  joylanish balandligi, yog’in-sochin miqdori, 

o’simlik  qoplamining  holati  va  nihoyat  melkozemli  qatlamning  qalinligi  kabi 

ko’pgina morfolitogenetik belgilar bilan farqlanadi. 

 

Xususan  Oabekiston  hududidagi  barcha  tuproq  tiplari  bir  xil  nom  bilan 

yuritiluvchi  boshqa  tuproq  tiplaridan  kam  gumusliligi,  o’simlik  qoplamining 

kamligi  va  nihoyat  barcha  tuproq  tiplari  dengiz  sathidan  yuqoriroq  balandlikda 

joylashganligi bilan ajralib turadi. 

---

 

9 

   

O’zbekistonning  katta  hududini  egallagan  bir  qancha  tuproq  tiplari, 

tipchalari  va  xillari  mavjud.  Biroq  ularning  barchasi  o’ziga  xos  tuproq-iqlim 

sharoitida vujudga kelgan. Bu o’rinda Tog’ va tog’ oldi-tekisliklarida tuproq hosil 

bo’lishining o’ziga xos  xususiyatlari  mavjud bo’lib, bu hududda tarqalgan tuproq 

tiplari respublikamizning barcha hududlarida tarqalgan tuproq tiplari nomlari bilan 

ataladi.  Ammo  shu  tuproqlarga  xos  bo’lgan  barcha  genetik-morfologik, 

agrokimyoviy  va  agrofizikaviy  xususiyatlardan  farqlanadigan  maxsus  belgilarni 

o’zida mujassamlantiradi. Buning bir necha sabablari bo’lib, ulardan quyidagilarni 

ko’rsatishni joiz deb bildik:  

 

Birinchidan,  O’zbekiston  tog’lari  tizimida  past  tog’lar,  yog’in-sochin 

miqdori kam, hamda qiyaliklari asosan yalang’och, ya’ni melkozemi kam bo’lgan 

ulkan tog’ jinslari barcha qiyaliklarni egallab turadi.  

 

Ikkinchi  sabab  tog’  yon  bag’rlarining  daraxt,  buta,  yarim  buta  va  o’t 

o’simliklari turlarining naqadar siyrak qoplanganligidir,  

 

Uchinchidan, Tog’i  va tog’ oldi tekisliklarining bevosita respublikamizning 

sahro mintaqasi bilan tutash hosil qilganligidir;  

 

To’rtinchidan-bu hududda faqatgina o’ta quruq iqlim hukmronlik qilmasdan, 

balki bu o’lka-shamol eroziyasining tarqalganligi bilan xarakterlanadi.  

     Tog’  va  tog’  oldi  tekisliklarida  huduning  tabiiy  sharoitlari  ta’sirida 

shakllangan,  o’z  evolyustiyasini  davom  ettirayotgan    quyidagi  tuproq    tiplari 

tarqalgan.