Umumiy astronomiya

Interferometrlar. Yirik teleskoplarning ajrata olish qobiliyati amalda sing bilan chegaralanadi, shu sababli obektivning o‘lchamini kattalashishi bu albatta ajrata olish qobiliyatining oshishiga olib keladi degani emas hali. Ajrata olish qobiliyatining diffraksiya tomonidan qo‘yilgan nazariy chegarasiga etib kelish uchun turli interferometrlar ishlatilishi mumkin.

Optik interferometrlarning ikki turi mavjud. Ulardan biri bor bo‘lgan yirik teleskopni ishlatadi; ikkinchisi esa ikkita yoki undan ko‘p alohida teleskoplardan tashkil topgan sistemadir. Ikkala ham holda yorug‘lik nurlari interferensiyalanadi. Hosil bo‘lgan interferension tasvirni tahlili asosida zich qo‘shaloq sistemalarni o‘rganish, yulduzlarning ko‘rinma burchak diametrlari va boshqalarni o‘rganish mumkin bo‘ladi.

Ilk interferometrlardan biri Maykelson interferometri bo‘lgan, u 1920 yildan salgina oldin, o‘z vaqtining eng yirik teleskopi uchun qo‘riligan edi. Teleskopning oldi qismida, olti metrli uzun nur uchlarida tekis ko‘zgalr o‘rnatilgan edi va ular nurlarni teleskopla qaytargan. Ko‘zgular orasidagi masofa o‘zgarganda interferension tasvir shakli ham o‘zgarar edi. Amalda interferenitson tasvir sing tomonidan buzilgan bo‘lgan va bu asbob yordamida atigi bir nechta ijobiy natijalar olingan bo‘lgan.

30 eng yorqin yulduzlarning diametrlari intensivlik interferometrlari yordamida o‘lchangan edi. Bunday moslama bir biriga nisbatan masofasini o‘zgartirsa bo‘ladigan ikkita alohida teleskoplardan iborat. Ammo bu usul faqatgina eng yorug‘ obyektlar uchun qo‘l kelishi mumkin.

1970 – yilda fransuz olimi Antuan Labeyri spekl interferometrya prinsiplarini kiritdi. An’anaviy kuzatuvlarda uzoq vaqtli ekspozitsiya davomida olingan tasvir ko‘p sonli oniy vaqtda tushirilgan tasvirlardan (spekl - dog‘lardan) iborat bo‘lib, ular birgalikda obektning ko‘rinma diskini tashkil etadi. Spekl intervferometriyada juda qisqa ekspozitsiyalar va katta kattalashtirishlar qo‘llaniladi, natijada yuzlab tasvirlar qo‘lga kiritiladi. Bu tasvirlarni birlashtirsa va tahlil etsa (odatda raqamli ko‘rinishda) teleskopning xaqiqiy ajratib olish qiymatiga deyarli etsa bo‘ladi.

2000 – yillardan boshlab interferensifya usullarning aniqligi yanada oshdi. 2001 – yilda ikkita 10 metrlik Kekk teleskoplaridan bitta interferometr sifatida foydalanish bo‘yicha birinchi eksperimertlar o‘tkazildi. Xuddi shunday tarzda ESO VLT teleskopi ham interferometr sifatida ishlatiladi.