Umumiy astronomiya

§ 3.2. Sayyoralarning sirtmoqsimon ko‘rinma harakati

Sayyoralarning ko'rinma harakatlari juda murakkab, sababi ular Yerning Quyosh atrofidagi harakatini aks ettirishadi. Odatda, sayyora yulduz turkumlariga nisbatan sharqqa qarab harakat qiladi (shimoliy yarimshardan qaraganda soat strelkasiga qarama-qarshi yo'nalishda).Gohida harakatini qarama-qarshi tomon (orqa tomon)ga o'zgartiradi. Bir necha haftadan keyin qarama-qarshi harakat boshlang'ich (to'g'ri) harakatga o'zgaradi va sayyora shu yo'nalishda harakatini davom ettiradi. Qadimga astronomlar bunday murakkab harakatni tushuntirishga qiynalganlar.

Yer sirtida turgan kuzatuvchi uchun sayyoralarning ko‘rinma sirtmoqsimon harakatlari sayyoralar va Erning Quyosh atrofidagi harakatlari tufayli qanday sodir bo‘lishini ko‘rib chiqaylik.

Quyida 3.1-rasmda Yer va tashqi sayyora (misol uchun Saturn) ning Quyosh atrofida aylanishlarida Yer va sayyoraning mos paytlardagi orbital holatlari keltirilgan. Chizmaning tepa qismida Erdan qaralganda, osmonda sayyoraning qo‘zg‘almas yulduzlar fonidagi to‘g‘ri va qaytma harakatlari aks ettirilgan. Bunda sirtmoq Yer va sayyora orbitalari ustma-ust tushmasdan, o‘zaro burchak hosil kilganligi tufayli “ochilib” ko‘rinadi. Ba’zan sayyoraning harakati to‘g‘ri (g‘arbdan-sharqqa) bo‘lib, ba’zan u teskari harakatlanganligini kuzatish mumkin. So‘ngra sayyora yana to‘g‘ri harakatini davom ettirishi ham chizmada yaxshi ko‘rinadi. Sayyora teskari harakatlangandek ko‘rinishiga diqqat bilan qaralsa, u sayyorani Yer quvib o‘tayotgan davriga to‘g‘ri kelishini topish qiyin emas. Binobarin tashqi sayyoralar ko‘rinma harakatida orqaga qaytish faqat Yer ularni quvib o‘tayotganda sodir bo‘lar ekan.

	3.1-rasm. Sayyoralarning sirtmoqsimon hamda to’g’ri va teskari harakatlarini tushuntirish

Merkuriy va Venera sayyoralari uchun sirtmoqsimon ko‘rinma harakatlarining tahlili ularning teskari harakatlari ular Erni quvib o‘tayotganda sodir bo‘lishini ko‘rsatadi.

Sayyoralarning ko‘rinma sirtmoqsimon harakatlari Kopernik tomonidan Erni “harakatlantirib” yuborilishi bilan sodir bo‘lishi ma’lum bo‘lgan. Yerning Quyosh atrofidagi harakatining isboti uchun Kopernik bevosita dalillar keltira olmagan bo‘lsada, yulduzlar fonida sayyoralarning sirtmoqsimon harakatlari va Quyoshning yillik harakatining sabablari bilan tushuntirishi, geliotsentrik nazariyaning to‘g‘riligiga sabab bo‘lgan.