|
Garchi planeta sirti detallarini ko‘rib bo‘lmasa-da, davriy ravishda bu sayyora sirti ravshanligining o‘zgarib turishi yaqqol seziladi.
1977 yilning 10 martida Uranning «hayoti»ga tegishli qiziq bir yangilik ochildi: uning atrofida ham, Saturn atrofidagi kabi, halqa topildi. Bu kun amerikalik yosh astronom-olimlardan J.Elliot, E.Danxem va D.Minklar «uchar observatoriya» deb nom olgan maxsus samolyotga o‘rnatilgan teleskop orqali Uranni SAO 158687 deb nomlangan yulduzni bekitib o‘tishini kuzatdilar. Kutilmaganda, yulduzning Uran bilan tutilishiga 40 minut qolganda, uning ravshanligi keskin kamayib, bir necha sekunddan so‘ng dastlabki holatiga kelgan. Shundan so‘ng planeta yulduzni to‘sgunga qadar bunday hol yana to‘rt marta qaytarilgan. Va nihoyat, yulduzning planeta diski bilan to‘silishi 25 minutcha davom etgach, yana navbat bilan yulduzning ravshanligi besh marta kamayib oldingi holatiga kelgan. Kuzatuvchilar bunday hodisaning sababchisi, Uran atrofida birin-ketin beshta halqa joylashganligidan deb to‘g‘ri aniqladilar.
Keyinchalik Uran halqalarini o‘rganishlar, ular planeta markazida 42 mingdan 51 ming kilometrgacha masofalar orasida joylashganini va ularning kengligi o‘rtacha 4-8 kilometr atrofida bo‘lib, eng chekkadagisiniki esa 50 kilometrga borishini aniqladilar ( -rasm).
Hozircha Uran atrofida halqa kanday paydo bo‘lganiga olimlar javob topa olganlaricha yo‘q.
Planetaning ekvatori, orbitasi tekisligiga 97055' burchak ostida yotib, uning aylanish yo‘nalishi, Veneraniki kabi, barcha boshqa planetalarning aylanish yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, planetada yil fasllarining va kecha-kunduzning almashinuvlariga qiziq bir tus beradi. Jumladan Uranning qutblarida 21 yil davomida Quyosh doimo gorizontdan ko‘tarilib boradi. So‘ngra shuncha vaqt tushadi. Binobarin, qutblarda bir kecha-kunduz 84 yil, 300 li kenglamasida 28 yil, 600 li kenglamasida esa 56 yil davom etadi. Sayyoraning ma’lum bir yarim sharida yoz ham bir necha yil davom etadi, biroq Quyoshning tafti ungacha yaxshi etib bormaydi, chunki Uran osmonida Quyosh gardishi, atigi 2' yaqin burchak ostida ko‘rinadi xolos. Uran sirtini radio nurlar asosida o‘lchashlar, uning o‘rtacha temperaturasi, Selsiy shkalasida, minus 200 gradus ekanligini ma’lum qildi.
Uran asosan vodorod va geliydan tashkil topgan bo‘lib, unda qisman metan ham borligi aniqlangan.
Bu planetaning topilgan yo‘ldoshlarining soni beshta. Shulardan ikkita eng yirigi Gershel tomonidan topilib, Titaniya, va Oberon deb nomlangan. Birinchi marta bu nomlar fransuz eposida XII asrdan so‘ng uchraydi. Keyinroq bu nomlar bilan V.Shekspirning «Yozgi tundagi tush» komediyasining qahramonlari yuritilgandan so‘ng, ular ayniqsa, ommabop bo‘ldi.
Uranning bu yo‘ldoshlari topilgandan so‘ng, 64 yil o‘tgach, astronom Lassel sayyoraning yana ikki yo‘ldosh ham Shekspir asari qahramonlarining nomlari bilan Umbriel va Ariel deb ataldi. Va nihoyat, 48 yili J.Koyper Uranning beshinchi yo‘ldoshini topdi va an’anaga ko‘ra, Shekspirning «Bo‘ron» ertak-pesasining kahramoni-Miranda nomi bilan atadi.
Sayyoraning dastlabki topilgan beshta yo‘ldoshi ham uning atrofida, planetaning aylanish yo‘nalishi bilan bir xil yo‘nalishda aylanadi. Aylanish tekisliklari, Uranning ekvator tekisligiga juda yaqin.
Bir «Uran yili» davomida uning yo‘ldoshlarini ikki marta yon tomondan va ikki marta qutblari tomonidan ko‘rish mumkin.
1986 yilning 24 yanvarida AQSh ning «Voyadjer-2» planetalararo avtomatik stansiyasi esa, Erdan jo‘naganidan 8 yarim yil keyin Uran sayyorasidan 81 ming 200 kilometr naridan o‘tayotib, 12 foizga yaqin geliydan va taxminan 3 foiz metandan tashkil topganini aniqladi
Olingan ma’lumotlar uning markazida radiusi 0,3 planeta radiusiga teng og‘ir elementlar –silikatlar, metallar va metan, ammiak hamda suvning birikmasidan vujudga kelgan muzdan tashkil topgan yadrosi borligini ma’lui qiladi. Yadro esa, taxminan 0,7 planeta radiusigacha boruvchi vodorod va geliyning qalin po‘stloq bilan o‘ralganligini ma’lum qiladi.
Uranning kuchsiz magnit maydoni bo‘lib, u planetadan 0,6 million kilometrgacha cho‘zilgan va Erning radiatsion poyaslari kabi, plazma bilan to‘latilgan. Ko‘rinma bulutlar bilan qoplangan balandlikda (bosim 0,5 bar ga teng) dipol maydonining kuchlangshanligi 0,23 Ersted atrofida. Magnit dipolning o‘qi, planetaning aylanish o‘qi bilan 60 li burchak tashkil etadi.
Oxirgi yillarda Uranni Erdan turib o‘rganishlar, uning atrofida dastlab 5 ta keyinroq esa 9 ta halqasi borligini topgan edi. «Voyadjer-2» Uran markazidan 50 ming kilometrli masofada uning o‘ninchi halqasini ochdi. Dastlabki ma’lumotlar ushbu halqa «toshlari»ning o‘lchamlari, ayrim hollarda bir metrgacha borishini ma’lum qildi. Sayyoralararo bu stansiya Uranning Miranda deb nomlangan yo‘ldoshdan 29 ming kilometrli masofadan o‘tib sayyoraga tegishli bu «oy»ning relefi-kraterlar, vodiylar, tog‘ tizimlari va jarliklardan iborat ekanligini bildiradi. Avtomatik stansiya sayyoraning Oberon deb ataladigan yo‘ldoshida balandligi 6 kilometrga teng tog‘ni «topdi». «Voyadjer-2» Uranning shu paytgacha bizga noma’lum bo‘lgan 10 ta yangi yo‘ldoshini ochdi, ulardan eng kattasining diametri 160 kilometr bo‘lib, sayyora atrofida 18 soatlik davr bilan aylanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
