Физиологиянининг ўрганиш усуллари Физиология кўпгина фанлардан фарқ қилиб, ундаги барча қонуният ва механизмлар тажрибаларга, яъни экспериментларда асосан ўрганилади. Бундай усул тирик организмдаги у ёки бу ҳаётий функсияларнинг қандай эканлигинигина кўрсатиб қолмасдан нега шундай эканлигини ҳам тушунтириш имкониятига эга бўлади.
Ҳозирги вақтда физиологик тажрибаларда кўпинча таҳлилий текши-ришлар ўтказилмоқда, яъни ҳаётий жараёнларни мукаммал ўрга-ниш учун тадқиқотлар нерв, мускул ва без тўқималарида молекуляр даражада олиб борилмоқда. Бу усул билан ҳужайра ситоплазмаси, мем-бранаси ва бошқа органеллалардаги физиологик функсиялар ўрганил-моқда.
Шу билан бир вақтда ҳаётий жараёнларни битта ҳужайра ёки унинг айрим олинган органелласида ўрганиш ҳақиқатдан анча узоқ бўлиб, фақат уларга таяниб обектив натижалар олиш қийин. Шунинг учун физиологик тадқиқотларда синтетик текширишлар кенг ўрин тутади, яъни тажрибалар организмнинг табиий яшаш муҳитидан ажратилмаган ҳолда ўрганилади.
Физиологиянинг дастлабки ривожланиш пайтлари экстирпатсия (танадан бутунлай ажратиб олиш) ва трансплантатсия (кўчириб ўтка-зиш) усуллари кенг кўламда қўлланилган. Ички аъзолар функсиясини (масалан, ошқозон-ичак тизимида) ўрганишда фистула усули қўлла-нилиб келинди. Ҳозирги пайтда қўлланиладиган катетиризатсия усулини фистула усулининг маълум мукаммаллашган бир тури деб қараш мумкин.
Ҳар бир ишчи аъзо билан нерв тизими орасидаги боғланишни аниқласгда денерватсия усули ишлатилади (аъзоларга келадиган нерв толаларини кесиб ташлаш).
Ҳозирги вақтда физиологик текширишларда олдин қўлланилиб келинган механик асбоблар ўрнида электрон қайд қилгичлар ишлатилиб, олинган натижалар компютерлар ёрдамида таҳлил қилинмоқда.
Асосий физиологик тушунчалар Организм – ўзини-ўзини бошқарувчи, ташқи муҳит ўзгаришларига жавоб берувчи система.
Физиологик функсиялар – мослашиш аҳамиятига эга бўлган ҳаётий фаолияятни намоён бўлишидир.
Организмнинг асосий функсияси моддалар ва энергия алмашинувидир.
Таъсирчанлик – организм ва унинг ҳужайраларини ташқи ёки ички муҳитнинг ҳар қандай ўзгариш таъсирларига модда ва энергия алмашинуви сифатий ҳамда миқдорий ўзгаришлари билан бевосита боғлиқ бўлган фаол ҳаракатларини сусайтириш ёки кучайтириш билан жавоб бериш қобилиятидир.
Организм ва унинг ҳужайраларини тузилиши ёки функсиясини ўзгартирувчи омиллар, таъсирловчилар ёки стимуллар деб аталади.
Нерв, мускул ва без тўқимаси ҳамда айрим ҳужайралар таъсирловчилар таъсирига тез жавоб беришга мослашган. Бундай ҳужайра ва тўқималар қўзғалувчан тўқималар деб аталади. Уларнинг қобилияти қўзғалувчанлик дейилади. Қўзғалувчанлик-нинг ўлчови қўзғалишни рўёбга чиқарувчи стимулнинг минимал кучидир.
Стимул (таъсирлов)нинг минимал таъсир этиш кучи таъсирлаш поғонаси ёки бўсағаси деб аталади.
Қўзғалиш – таъсирловчи таъсирига қўзғалувчан тўқима-ларни ўзига хос тўлқинсимон жараён билан жавоб бериш шаклидир.
Қўзғалиш жараёни физик-кимёвий, жисмоний ва функсия-ларнинг ўзгариш мажмуини ифодалайди.
Қўзғалувчан тўқималарнинг ҳужайралар мембранасини ташқи юзаси мусбат, ички юзаси эса манфий қутбланган. Улар орасидаги потенсиаллар айирмаси мембрана потенсиали ёки тинчлик токи деб аталади.
Мембрана потенсиалини, яъни қутбларини қўзғалиш жараёнида ўзгариши ҳаракат потенсиали ёки деполяризатсия дейилади.
Гипрполяризатсия – ҳужайра мембранасининг потенсиалини ортиши.
Реполяризатсия – мембрана потенсиалини ўз ҳолатига қайтишидир.
Рефрактерлик – ҳужайраларни қўзғалиш жараёнида бошқа таъсирловчига жавоб бермаслик ҳолатидир.
Синапс – қўзғалиш жараёнини нерв учларидан ҳужайраларга ўтказувчи функсионал қисм.
Медиатор – қўзғалишни синапсдан ўтказувчи кимёвий моддалар.
Ретсептор – стимул таъсирини қабул қилувчи нерв учлари.
Рефлекс – ретсептор таъсирланганда организмни албатта марказий нерв системаси билан биргаликда берган жавоб реаксиясидир.
Нейрон – нерв ҳужайраси ўсимталари: аксон ва дендритлар.
Аксон – нейронни битта узун ўсимтаси.
Дендрит – нейронни сершоҳланган калта ўсимталари.
Нерв маркази – бош ва орқа миянинг турли аъзоларга нерв импулсини ўтказувчи қисмлари.
Нерв импулси – қўзғалиш жараёнини нерв толалари бўйлаб ўтказилиш шакли.
Тескари боғланиш – турли аъзолар нерв марказларидан импулслар қабул қилибгина қолмасдан, улар ҳам нерв марказларига ўзларининг фаолият ҳолатлари тўғрисида импулслар йўллаши.
Функсионал система – стимул таъсирига жавобни рўёбга чиқишини таъминловчи аъзоларни ўзаро таъсири ва функсияларини ўзаро боғлиқлигидан иборат.
Латент давр (яширин давр) – стимулни таъсири бошланиши билан уни таъсирида рўёбга чиққан жавоб орасидаги вақт.
Гомеостаз – организм ички муҳитининг физик-кимёвий таркибини турғунлиги.
Биологик константалар – организмни меъёрий ҳолатини, яъни гомеостазини ифодалайди.
