Умумий физика курсининг «Молекуляр физика» былимини

NAZARIY VA AMALIY ILM NIMA? 
 
Fanning dastlabki «bo’laklanishi» - uning tuzilishiga qarab fundamental 
va  amaliy  tadqiqotlarga,  fundamental  va  amaliyot  fanlariga  bo’linishidan 
boshlangan. 

---

 
32 
Qisqacha  qilib  aytganda,  fundamental  tadqiqotlar  bu  shunday 
tadqiqotlarki, u yangi xodisalar va qonuniyatlarni ochib beradi. Bu izlanishlar 
narsa, voqea va xodisalar tabiatida nimalar yotishini asoslab berishdir. 
Amaliyot  fani  ma’lum  texnik  muammolarni  moddiy  qiziqishlar  va 
jamiyat  manfaati  bilan  bog’liq  holda  hal  qilishni  o’z  oldiga  vazifa  qilib 
qo’yadi.  Fundamental izlanishlar  olib borilganda sof  ilmiy  nazariy  masalani 
ham, aniq amaliy muammoni ham maqsad qilib qo’yish mumkin. 
Akademik  A.M.Proxorov  fizika  fanini  qo’llagan  holda,  fundamental 
tadqiqotlarni ikkita yirik guruhlarga bo’lishni ta’kidlaydi. 
Ulardan  biri  bizning  bilimimiz  doirasini  oshirishga,  insoniyat  talabini 
qondirish  va  avvalo,  mazkur  izlanuvchining  mavjud  dunyoni  chuqurroq 
tushunishiga qaratilgan. 
Boshqa  guruh  tadqiqotlar  ma’lum  amaliy  natijalarga  etishishi  uchun 
fundamental bilimlarni olishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. 
Odatda fanning ma’lum rivojlanish darajasi, fundamental tadqiqotlarning 
har  ikkala  guruhlarining  vazifalari  har  xil  bo’lishiga  qaramay,  ular 
metodologik  jihatdan  bir-biriga  yaqin.  Ular  orasiga  keskin  chegara  qo’yish 
mumkin  emas.  Agar  tadqiqotlarda  aniq  ilmiy    vazifa  ko’zda tutilgan bo’lsa, 
bu  izlanish  amaliy    foyda  bermaydi,  deb  o’ylash  xatodir.  Xuddi  shunday, 
muhim  amaliy  vazifalarni  yechishga  qaratilgan  fundamental  tadqiqotlar 
bajarilayotganda,  undan  umumbashariy  ahamiyatga  ega  bo’lgan  natijalar 
olish  mumkinligini  unutmaslik    kerak.  Fanning  rivojlanish  tarixi  bunga 
misoldir. 
Fan  tarixida  fundamental  va  amaliy  fanlar  rivojiga  qo’yilgan  ilmiy-
tadqiqot  ishlari  o’zining  salmoqli  hissasini  qo’shdi:  radioaktiv  tadqiqotlar 
natijasida  atom    energiyasining  yaratilishi,  elektronika  sohasidagi 
yarimo’tkazgichlar,  trazistorlar  va  mikrosxemalarning  yaratilishi,  polimerlar 
texnologiyasining 
paydo 
bo’lishi, 
suyuq 
kristallar 
fizikasi 
va 
nanotexnologiyalarning shakllanishi. 
Fanning yangi tarixi bizga har ikkala guruh fundamental tadqiqotlarning 
bir-biri  bilan  o’zaro  ta’sirini  va  chambarchas  bog’liqligini  ko’rsatib  berdi, 
biroq,  o’tmishda  har  doim  ham  shunday  bo’lmagan.  Asrlar  davomida 
fundamental  tadqiqotlar,  zamonaning  muammolari  bilan  bog’liq  izlanishlar 
amaliyotdan  chetda  bajarilib  kelgan.  Tadqiqot  faqatgina  izlanuvchining 
abstrakt  qiziqishini  qondirishgagina  sarflangan.  Bu  Bag’dod  (1819  yil)da 
shakllangan  ilm  markazi  vakillari  Xuroson  shaharlaridan  borgan  Muso  al-
Xorazmiy,  Ahmad  al-Farg’oniy,  Ahmal  al-Marvaziy,  Yahyo  ibn  Abu 
Mansur,  Abbos  al-Javhariy,  Ahmad  as-Sag’oniy,  Xolil  al-Marvarrudiy  va 
boshqalarning  astronomiya,  astralyabiya,  astronomik  asboblar  yaratish, 
shuningdek matematik va yangi algebra, geometriya sohalarida jahonshumul 
fundamental tadqiqotlarni bajarishgani misol bo’la oladi. 

---

 
33 
Yangi  zamonning  buyuk  yutuqlari  har  doim  ham  amaliy  ishlar  bilan 
bog’lanmagan. Aksincha, fan yangiliklarni oldindan ko’rish, bashorat qilish, 
ixtirochilikka  undash  o’rniga  orqada  qolib  ketgan  SHu  nuqtai  nazardan  o’z 
ma’nosi jihatidan fundamental fan bo’lgan fizikaga murojaat qilamiz.  
Tvilizatsiya asosini energetika tashkil qiladi. Deni Popen (1680), Tomas 
N’yukomen  (1717),  Jeyms  Uot  (1720),  I.I.Polzunov  (1761),  Robert  Fulton 
(1805)  va  Jorj  Stefanson  (1815)  lar  issiqlik    energiyasini  mexanik  ishlarni 
bajarishga  yordam  beruvchi  sifatida,  bug’  bosimi    energiyasidan 
foydalanishni ko’rsatib berdilar. 
Shunisi  qiziqarliki,  Popendan  tashqari  bularning  barchasi  o’z  ustida 
ishlovchi, iqtidorli ixtirochilar bo’lib, aktual  muammolarni  texnikaviy  qulay 
va  iqtisodiy  jihatdan  foydali  yo’l  bilan  hal  qilishgan,  natijada  ilmiy-texnik, 
industrial  inqilobga.  Madomiki,  bularning  hammasi  ilmga  o’ta  zid  bo’lgan 
Flogiston  nazariyasi  hukmronlik  qilgan  davrga  to’g’ri  keldi.  Boshqalardan 
faoliyatini  oldinroq  boshlagan  va  tegishli  ta’lim  olgan  Popen,  fizik  sifatida 
ko’p  narsani  tushundi,  lekin  o’z  tushunchalarini  tatbiq  eta  olmadi.  Shunisi 
e’tiborliki, bular o’z ixtirolarini termodinamika qonunlari ochilmasdan, hatto  
energiya saqlanish qonuni ixtiro qilinmasdan oldin bajarib qo’ygan edilar. 
Mashhur 
Karno 
halqasi, 
ideal 
issiqlik 
mashinasining 
FIK, 
termodinamikaning  birinchi  va  ikkinchi  qonunlari,  keyinchalik  fundamental 
izlanishlar  natijasida  texnikaviy  va  texnologik  echimlardan  oldin  amalga 
oshirilgan. Fanning rivojlanish tarixida bunday misollar tez-tez uchrab turadi. 
Demak,  fundamental  va  amaliy  izlanishlar  jamiyat  uchun  va  fanning 
o’ziga nisbatan ham turli ahamiyatga ega. Fan keng ko’lamda o’sishni davom 
ettiradi  va  uning  murakkab  tuzilishini  yuqori  darajada  tashkil  topgan 
tizimlarga, avvalo jonli tizimlarga o’xshatish mumkin. 
Jonli  tizimlarda  ikkilamchi  tizimlar  mavjud  bo’lib,  ularda  kechayotgan 
jarayonlar shu tirik tizimni jonli faol holatda ushlab turishga qaratilgan, lekin 
shunday ikkilamchi tizimlar, jarayonlar borki, ular atrof-muhit bilan aloqada 
va  muhit  bilan  metabolizmni  ta’minlaydi,  xuddi  shu  kabi  fanda  ham 
ikkilamchi tizimlar va jarayonlarni qayd qilish mumkin. 
Izlanishlardagi  fundamental  fanning  yo’nalishlari  avvalambor,  ichki 
ehtiyojlarni    va  fanning  talablarini  qondirishga,  fanning  davomiyligiga, 
yaxlitligiga qaratilgan va bu umumlashgan fikrlar hamda o’rganish uslublari 
orqali amalga oshiriladi. Shunga yondashgan holda, «sof» fan haqida, nazariy 
fan,  anglash  tushunchalari  to’g’risida  so’z  boradi.  Amaliy  fanlar  o’zidan 
tashqari hodisalar bilan insonning  faoliyatga  ko’rinishlari  va  ayniqsa, ishlab 
chiqarish bilan birlashishiga qaratilgan bo’ladi. 
Hozirgi  davrda  fundamental  ilmiy-tadqiqotlarning  asosiy  fazilatlari 
quyidagicha: 

---

 
34 
-  izlanishlarning  sifatli  va  yangi  bosqichi  muammolarini  chuqur  va 
atroflicha  hal  qilish,  ilmiy  potentsialni  o’stirish  va  mamlakat  mavqeini 
ko’tarishga yordam berish; 
-  fundamental  izlanishlar  natijasida  fanning  o’sib  borish  negizlarini 
yaratish, uning yangi yo’nalishlarini ochish, ilmiy maktablarni tashkil qilish; 
- boshqa fanlar va ilmiy yo’nalishlarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatish; 
-  bajarilgan  izlanishlar  natijalarini  ilmiy  bashorat,  nazariyalar  sifatida 
qayd  etib,  monografiya  va  maqolalar  ko’rinishida  etakchi  ilmiy  jurnallarda 
chop etish va yirik anjumanlarda ma’ruza qilish; 
-  shuni  alohida  nazarda  tutish    kerakki,  fundamental  tadqiqotlardan 
to’g’ridan-to’g’ri amaliy foyda kutish yoki iqtisodiy, ijtimoiy samara olishni 
belgilash darov amalga oshmaydigan jarayondir. 
Fundamental 
tadqiqotlar 
natijalarini 
baholash 
uchun 
quyidagi 
mezonlardan foydalanish mumkin: 
-  o’rganilayotgan  ob’ekt  haqidagi  bilimlarning  ilmiy  tatbiqi  yoki  ba’zi 
hodisa  va  jarayonlar  qonuniyatlaridagi  ilmiy  yangilik.  Ilmiy  yangiliklar, 
odatda,  natijalarning  mutaxassislar  tomonidan  ilmiy  forumlar,  ilmiy 
maqolalar darajasida yirik anjumanlarga taqdimotlari bilan belgilanadi; 
-  olingan  natijalarning  fan  rivoji,  uning  tarmoqlari  va  yo’nalishlariga 
ta’siri.  YAngi  ilmiy  yo’nalishlarni,  ilmiy  maktablarni  barpo  qilish,  yuqori 
malakali mutaxassislar sonini oshirish, olingan natijalar mualliflarining ilmiy 
muhitda tan olinishi darajasi orqali belgilanadi; 
-  ob’ekt,  hodisa  va  jarayonlar  to’g’risidagi  mavjud  tushuncha  va 
bilimlarining  o’zgarishi.  Yangi  nazariyalar,  qonuniyatlar  tashkil  topishi  va 
keyinchalik  boshqa  izlanishlar  tomonidan  tekshirib  tan  olinishi  bilan 
belgilanadi: 
-  tadqiqotlar  yoki  izlanishdagi    ilmiy  maktablarning  o’ziga  xos 
rivojlanishiga o’ta foydali hissa qo’sha oladigan, ilmiy jamiyat tomonidan tan 
olingan izlanishlar mavjudligi. 
Fundamental  izlanishlarning  ahamiyati  moddiy,  ijtimoiy  va  ma’naviy 
sohalardagi mezonlarda, quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: 
-  birinchidan,  ishlab  chiqarish  muhitiga  ta’siri  orqali,  iqtisodiyotining 
eksport  imkoniyatlarini  oshirish,  texnologiyalarni  selektiv  rivojlantirish 
hisobiga; 
-  ikkinchidan,  ma’naviy  qadriyatlarni  barpo  etuvchi,  dunyoviy 
intellektual potentsialni boyituvchi, milliy obro’-e’tiborni rivojlantirish; 
-  Fanlar  akademiyasi  institutlari  va  sohalar  ilmiy  muassasalarida    olib 
borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning fundamentalligi. 
Fanning fundamental va amaliy izlanishlarga bo’linishi ma’lum darajada 
shartlidir. 
Fundamental izlanishlar quyidagi shakllarda olib boriladi: 
- bilimlarni oshiruvchi nazariy fundamental izlanishlar; 

---

 
35 
-  nazariy  va  uslubiy  masalalarni  amaliy  maqsadda  qo’llanishini  ko’zda 
tutib bajarishga qaratilgan fundamental izlanishlar.