Umumbashariy ekologik muammolar Mavzu rejasi

Umumbashariy ekologik muammolar
Mavzu rejasi:
1. Atmosfera katlamlari va ularning tavsifnomalari.
2. Ozon kobigi, uning erda xayotni saklashdagi urni, emirilish sabablari va asrash yullari.
3. Issikxona samarasi va uning okibatlari.
4. Kislotali yomgirlar va ularning xosil bulish sabablari.
Er kurasidagi suvlardan iborat bulgan kobik gidrosfera deb ataladi. Unga biosferadagi barcha suvlar-okean, dengiz, kul, dare, muz, botkoklik, er osti suvlari va atmosfera xavosi tarkibidagi suv parlari xam kiradi. Gidrosferaning umumiy suv mikdori taxminan 1403 mln. km bulib, shundan: Okean suvlari 1370 mln. km , er osti suvlari - 8, muzliklar-24, tuprok tarkibidagi suv-0,07, kul suvlari-0,23, atmosfera xavosidagi suv 0,014, dare suvlari 0,002 mln.km ni tashkil kiladi.
Respublikamiz xududida 10-12 mlrd/m okim suvlari vujudga keladi va kolgan 85-90 mlrd/m esa kushni mamlakatlardan okib keladi. Mintakamizda Amudare, Sirdare, Zarafshon, Kashkadare, Surxondare, Oxangaron, Chirchik darelari asosiy suv manbalari xisoblanadi. Amudare suv yigish maydoni va mikdori jixatdan boshkalardan yukori turadi. Amudarening uzunligi 1900 km, suv yigish maydoni (fakat toglarda) 177 ming km tashkil kilib yillik suv mik
dori 70-80 mlrd/m ga tengdir. Sirdare suv yigish maydoni 150 ming km bulib, suv mikdori 30-36 mlrd/m ni uzunligi esa 2140 km ga tengdir.
Suv kundalik xaetimizning xamma soxalarida kullanishi bilan boshka tabiiy resurslardan tubdan fark kiladi. Chunki kishilik jamiyatida suvning urnini bosadigan boshka resurs yuk. Agar kumir, gaz, neft` kabi ekilgilarni olsak, ular biri ikkinchisining urnini bosadi eki termoyadro, kuesh energiyasidan foydalanish mumkin.
Suv biosferaligibarcha jaraenda: modda va energiya aylanishida ishtirok kiladi. Fotosintez jaraenida yiliga 225 mlrd/t suv ishtirok kiladi va 400-550 mlrd/t kislorod ajralib chikadi va kariyb 300 mlrd/t organik moddalar vujudga keladi.
Er kurasidagi suv manbalari sayeramizdagi termik rejimini (iklimni) tartibga solib turadi. Gidrosferadagi suv resurlari ezda kuesh energiyasini yutib, kishda atrofni uta sovib ketishdan muxofaza kiladi. Atmosfera tarkibidagi suv buglari esa kuesh radiaciyasining fil`tri xisoblanadi. Suv ayniksa tirik organizmlarning yashashi, rivojlanishi uchun muxim axamiyatga ega. Chunki xar kanday tirik organizm va usimlik tukima xujayralarida ma`lum mikdorda suv mavjud, suvsiz kimeviy, biokimeviy jaraenlar amalga oshmaydi.Usimlik va xayvonlar tukimalarida suvning mikdori 50-90 % gacha buladi. Gusht tarkibida 50% bulsa, sutda -85-90% gacha buladi. Voyaga etgan kishi tanasining 70%^ esh chakalok 97% ni suv tashkil kiladi. Suv tirik organiz va usimlik tanasida termoregulyator (xaroratni boshkaruvchi) vazifasini xam bajaradi. Shu bois inson bir sutkada (atrof muxit xaroratiga boglik xolda eki jismoniy mexnat kulamiga karab) 2,4-6,5 litrgacha suv iste`mol kiladi. Bundan tashkari bir kishi urtacha shaxsiy gigienasi va maishiy komunal zaruratlari uchun sutkasiga 150-450 l. suv ishlatiladi. Bu uz navbatida kursatiladigan xizmatning turi, shart-sharoitiga boglikdir. Chunki suv kuvurlari va kanalizaciya kuvurlari bulmagan sharoitda 30-50 l suv kuvurlari kanalizaciya mavjud bulsa, 125-150 suv kuvurlari, kanalizaciya, vanna, gaz plitalari bulsa, 180-230, suv kuvurlari,kanalizaciya, markaziy isitish tizimida 275-400 l suv sarflanadi.
Bu kursatkich rivojlanaetgan mamlakatlarda 200-250 l, rivojlangan mamlakatlarda 500-600 l ga tugri keladi.
Xalk xujaligida, sanoat tarmoklarida va boshka soxalarda suv iste`mol kilinadi xamda undan foydalaniladi. Iste`mol kiluvchilar dare, kanal, suv manbalarida olib undan sanoat maxsulotlari ishlab chikariladi xamda axoliga kishlok xujalik va maishiy kamunal xizmat kursatib suvning bir kismini suv manbalariga tarkibi uzgargan xolda kaytaradi. Suvdan foydalanuvchilar esa suvni olmasdan energiya manbai (gidrostanciyalar) trasport katnovi manbai (balikchilik) eki dam olish soglomlashtirish maksadida fodalanadilar.
Suv kishlok xujaligida juda kup iste`mol kilinadi. 1 tonna don etishtirish uchun 3000 m , 1 t. sholi etishtirish uchun 7000 m , 1 gektar o`єza maydoniga 12- 20000 m , 1 t juxori etishtirish uchun 1500 m suv sarflanadi.
1 kg. usimlik massasi xosil bulishi uchun turli usimliklarda 150 m dan 1000 m gacha suv sarf buladi.
Suv sanoat korxonalarida xam juda kup iste`mol kilinadi. Chunki 1 t kumir kazib olishda 2-4 m , neft` maxsulotini kayta ishlashga 30-40 , shoyi -400: mis, karton kogozga-500: ip-gazlamaga 1000-1100, sintetik kauchuk- 3500: sintetik tola 2500-5000, azotli ugit ishlab chikarish uchun esa 600 m suv sarflanadi.
Axolining tez usishi chuchuk suvga bulgan talabni kun sayin oshib borishiga sabab bulmokda. Shu bois jon boshiga maishiy xujalik extiyojlari uchun shaxarlarda sutkada urtacha 150 l bir yilda 55 m , kishloklarda 50 l eki 18-20 m chuchuk suv sarflanadi. Dune axolisi 5 mlrd bulsa, yillik suv sarfi 160 mlrd/m ga tengdir. Buning 108 mlrd/m shaxar axolisiga, 52 mlrd/m kishlok axolisiga tugri keladi. Barcha sanoat, kommunal xujalik korxonalari xar
yili urtacha 900 mlrd/m atrofda chuchuk suv sarflaydi. Shundan 700 mlrd/m tozalansa eki iflos xolicha ochik suv manbalariga okizilsa, 200 mlrd/m ishlab chikarish jaraenida sarflanib ketadi. Okizilgan 7000 mlrd/m iflos okava 7000 mlrd/m ichimlik suvini yaroksiz xolatga olib keladi. Bugungi kunda sayeramizda 200 mln/ga erni suo`orish uchun yiliga daryolardan va er ostidan 2800 km suv olinmoїda. Yoki daryo suvlarining 7% tuo`ri keladi. Suo`orishga olingan suvning 20% yoki 470-480 km suv sifatida їaytadi va їol-gan (2300 km ) 80% butunlay sarflanadi.
Xalk xujaligining turli guru soalarida suvdan foydalanish mamlakatlar urtasida xar xil kursatkichga ega. Masalan, Evropa mamlakatlarida sanoat tarmoklariga 48%, Kishlok xєjaligiga 39%suv sarflansa, Osiyo mamlakatlarida bu kєrsatkich їuyidagicha, 5 va 88%, Afrikada 4 va 72%, Shimoliy Amerikada 36%, Janubiy Amerikada 14-70% ,Avstraliyada -36-50%, SNG mamlakatlarida urtacha sanoat tarmoїlariga 28% va kishloї xєjaligiga 62% suv sarflanadi.
Respublikamiz yillik suv sarfi 62-65 km bulib: shuning 11 km ni Sirdaredan, 25 km ni Amudaredan, kolganini kichik darelar, er osti zakashlaridan olinadi. Olinadigan umumiy suvning 85 % eki 53-55 km kishlok xujalik korxonalari extieji uchun 12-16 km sanoat tarmoklariga va 3 % 1,7 km komunal xujaligi korxonalari
extiyojiga sarflanadi.
Respublikamiz xududidan okib utadigan chuchuk suv resurslari 4,8 mln/ga erlarni uzlashtirib suo`orishga etadi. Ammo bugungi kunda 4,4 mln/ga erlar єzlashtirilgan bєlib, mavjud suvlardan foydalanish 95-98% ni tashkil kiladi. Shu uchun mamlakatimizda ichimlik, suo`orishga yaroїli suv tanїisligi, chiїindi suvlarini 5-20 m/ga tozalash, ulardan kayta foydalanish muammolari vujudga kelmokda. Suo`orishning meliorativ normasi urtacha 5-20 ming m/ga bulib, bu kursatkich viloyatlar mikesida erning meliorativ xolatiga karab) 5,5-20 ming m ga tugri keladi.
Er osti suvlari respublikamizning tabiiy boyligi bulib, axolining ichimlik tizimida suo`orish, sanoat tarmoїlarida, chorvachilik fermalarida keng foydalanilmokda. Er osti tabiiy suv resurslari atmosfera eginlarini, er usti sugorish suvlarini fil`trlanishi xisobiga vujudga kelib turadi. Er osti suvlaridan foydalanishning yillik koefficienti 5,5 km ni eki umumiy zax 15% ni tashkil kiladi.
Ammo uning yillik foydali koefficientini 17,6 km ga etkazilsada, umumiy zaxirasiga ziyon etmaydi. Er osti suvi xisobiga respublikamizning kupincha Surxandaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlarida kishlok axolisining ichimlik suvga bulgan extiyoji kondiriladi. Chunki mamlakatimizda shaxar axolisi 85-95 %,kishlok axolisiga esa 10-15% markazlashtirilgan ichimlik suv ta`minotiga ega xolos.
Xalk xujaligining barcha tarmoklari uchun olinadigan yillik umumiy suv mikdoridan (62-65 km ) 23-25 km zaxkashlar orkali ochik suv xavzalariga kaytariladi. Shundan 5 km Amudaryo xavzalariga, 10 km dan ortigi Sirdare kolgan 8-10 km kichik dare va kullarga okizilmokda.