Umum va tib psix p65

ÒAFAKKURNING SIFAÒLARI
Ayrim kishilarning tafakkuri o‘zining mazmundorligi,
chuqurligi va kengligi jihatidan, mustaqilligi, samaradorligi
va tezligi jihatidan turli hollarda turlicha namoyon bo‘ladi.
Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluvchi belgilardir.

---

#
XAYOL
Jahon  psixologiyasida  xayol  inson  ijodiy  faoliyatining
tarkibiy qismi sifatida talqin qilinadi, u tizimiy xususiyatli
xatti-harakatning oraliq va yakuniy mahsullari orqali aks etadi,
muammoli  vaziyatda  noaniqlik,  noma’lumlik  alomatlari
vujudga kålsa, u holda faoliyat råjasini qayta ko‘rib chiqishni
ta’minlash imkoniyatiga ega.
Xayolning  asosiy  vazifasi  amaliy  faoliyat  boshlanmasdan
turib, uning mahsulini oldindan tasavvur qilish va ularni timsollar
tariqasida vujudga kåltirishdan iboratdir. Xayol boshqa bilish
jarayonlari bilan uzviy aloqada bo‘lib, ularni aks ettirish imko-
niyatining to‘laroq ro‘yobga chiqishiga yordam båradi. Ayniqsa,
u tafakkur bilan båvosita aloqada bo‘ladi, xuddi shu boisdan
ularning har ikkalasida ham bashorat qilish, oldindan payqash,
såzish, istiqbol råjasini tuzish imkoniyati mavjud. Ular o‘rtasida
bir qator o‘xshashliklar va ayrim farqlar mavjud, ya’ni:
• 
xayol tafakkur singari muammoli vaziyatda, masala va
topshiriqlar yåchish jarayonida tug‘iladi;
• 
yangi yåchim, usul, vosita qidirishda va ularni saralashda
umumiylik mavjud;
• 
xayolning ham, tafakkurning ham paydo bo‘lishi shaxs-
ning ehtiyojlariga båvosita bog‘liq;
• 
ehtiyojlarni qondirishning dastlab xayoliy obrazlari yarati-
ladi, uning natijasida vaziyatni yorqin tasavvur qilish imkoni
tug‘iladi;
• 
xayolda oldindan aks ettirish jonli tasavvurlar tarzida, yaqqol
timsollar shaklida vujudga kålsa, tafakkurda ular umumlash-
malar, tushunchalar, bilvositalik xususiyati orqali ro‘yobga chiqadi.
Xayol jarayoni tafakkurdan farqli o‘laroq muammoli vazi-
yatning ma’lumotlari qanchalik noaniq bo‘lsa, shunchalik
tasavvur obrazlari yaralishi uchun qulay imkoniyat tug‘iladi,
uning måxanizmlari tåzkorlikda ishga tushadi.
Xayol turlari. Inson quyidagi holatlarda xayolot olamiga
kirib borishi mumkin:
1) inson håch qanday yo‘l bilan hal qilib bo‘lmaydigan
masalalar, muammolar iskanjasidan bårkinish maqsadida;

---

#
2) turmushning og‘ir sharoitlaridan, zahmatlaridan himoya-
lanish niyatida;
3) shaxsiy nuqsonlarning tarkibidan;
4) ushalmagan armondan;
5) patologik holatga (ruhiy nuqsonga) uchraganda;
6) alkogolizm, narkomaniya va boshqa vaziyatlarda.
Xayolot  (fantaziya)  turmushda  gavdalanishi  mumkin
bo‘lmagan, amalga oshirish imkoniyati yo‘q xatti-harakatlar
dasturini namoyon etib, u passiv (sust) xayol dåb nomlanadi.
Xayolning bundan tashqari aktiv (faol), ixtiyoriy, ixtiyorsiz,
qayta  tiklovchi va ijodiy turlari ham mavjud.
Inson passiv xayolni oldindan ixtiyoriy råjalashtirib, iroda
bilan håch bir bog‘liq bo‘lmagan, jo‘rttaga «kashf» qilingan,
biroq hayotda gavdalantirishga yo‘naltirilgan obrazlari maj-
muasi «shirin xayol» dåyiladi. Odatda, «shirin xayol»da fanta-
ziyaning mahsullari bilan insonning ehtiyojlari o‘rtasidagi aloqa
yångillik bilan yuzaga kålganligi tufayli quvonchli, yoqimli,
qiziqarli narsalar haqida odamlar xayol suradilar. Inson qan-
chalik shirin xayolga bårilsa, u shunchalik darajada passiv shaxs
sanalib, bu uning nuqsoni hisoblanadi. Goho passiv xayol
ixtiyorsiz ravishda vujudga kålishi ham mumkin, bunda quyidagi
holat yuz båradi:
a) ong nazoratining kuchsizlanishi;
b) ikkinchi signallar tizimining susayishi;
d) insonning vaqtincha harakatsizlanishi;
e) uyqusirash kåzida;
f)  affåktiv  vaziyatda;
g)  tush  ko‘rishda;
h)  gallutsinatsiyada;
i) patologik holatlarda va h.k.
Passiv xayol ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga ajratilganidåk,
aktiv xayol qayta tiklovchi va ijodiy ko‘rinishlarga bo‘linadi.
MULOQOT VA UNING JIHATLARI
 Muloqot — odamlar o‘rtasida  birgalikda faoliyat ehtiyojla-
ridan  kålib  chiqadigan  bog‘lanishlar  rivojlanishining  ko‘p
qirrali jarayonidir. Shaxs – ijtimoiy munosabatlar mahsuli,

---

# 
dåyilishining  eng  asosiy  sababi  –  uning  doimo  insonlar
davrasida, ular bilan o‘zaro ta’sir doirasida bo‘lishini angla-
tib, bu shaxsning eng yåtakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri
muloqot ekanligiga ishora qiladi.
Insoniy munosabatlar dastlab odamlar o‘rtasida ro‘y båra-
digan fikrlar, his-kåchinmalar, tashvish-quvonchlar almashi-
nuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotda bo‘lishgani sari,
ular o‘rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o‘rta-
sida umumiylik, o‘xshashlik va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo
bo‘lib, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan, ayrim
hollarda  esa  ana  shunday  muloqotning  tig‘izligi  tåskari
råaksiyalarni – bir-biridan charchash, gapiradigan gapning
qolmasligi kabi vaziyatni kåltirib chiqaradi.
Muloqot faoliyati shunday shart-sharoitki, unda har bir
shaxsning individualligi, båtakrorligi, bilimlar va tasavvurlar-
ning xilma-xilligi namoyon bo‘ladi va shunisi bilan u inso-
niyatni asrlar davomida o‘ziga jalb etadi.
Shuning uchun ham muloqot, uning jihati, tabiati, tåxni-
kasi va stratågiyasi, muloqotga o‘rgatish (sotsial psixologik
tråning)  masalalari  bilan  shug‘ullanuvchi  fanlarning  ham
jamiyatdagi o‘rni va salohiyati kåskin oshdi. Muloqot hamkor-
likda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot ayirboshlanishini
o‘z ichiga olib, bunday ma’lumot almashinuv muloqotning
kommunikativ jihati sifatida ta’riflanadi. Odamlar muloqotga
kirishar ekanlar, uning eng muhim vositalaridan biri sifatida
tilga murojaat qiladilar.
Muloqotning ikkinchi jihatida – munosabatga kirishuvchi-
larning nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki xatti-
harakatlar bilan ham almashinuvi nazarda tutilib, bu muloqot-
ning intåraktiv jihati dåb yuritiladi.
Nihoyat, muloqotning uchinchi jihati pårsåptiv dåb atalib,
bunda munosabatga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta
olishlari tushuniladi. Shunday qilib, muloqot jarayonida shartli
ravishda uchta, ya’ni kommunikativ (axborot uzatish), intår-
aktiv (hamkorlikda harakat qilish) va pårsåptiv (o‘zaro birga-
likda idrok etish) jihatlarni alohida ko‘rsatish mumkin. Ana
shu uchta jihatning birligi muloqot jarayonida hamkorlikdagi

---

#!
faoliyat  va  jalb  etilgan  odamlarning  o‘zaro  birgalikdagi
harakatlarini tashkil etish usuli sifatida maydonga chiqadi.
Muloqot turlari
Muloqot mazmuniga ko‘ra, quyidagi turlarga ajraladi: mod-
diy muloqot dåganda, subyåktni dolzarb ehtiyojlarni qondirish
vositasi sifatida, ayni paytda shug‘ullanayotgan faoliyatining
mahsulotlari va prådmåtlarini ayirboshlash tushuniladi.
Kognitiv muloqot dåb, shaxslarning hamkorlikdagi faoliya-
tida narsa va hodisalarni o‘rganish, ma’lumotlarni bilib olish
jarayonida o‘zaro bilim almashinuviga aytiladi.
Konditsion muloqotda psixologik va fiziologik holatlar ayir-
boshlanadi. Masalan, shifokor båmorning tushkun kayfiyatini
ko‘tarishi yoki aksincha, ona qizining o‘ksinib yig‘layotgan
holatiga yig‘i bilan munosabat bildirishi va h.k.
Motivatsion muloqot muayyan yo‘nalishda hamkorlikda
harakat qilish uchun o‘zaro maqsadlar, qiziqishlar, motivlar,
ehtiyojlar almashinuv jarayoni bilan izohlanadi.
Faoliyat  muloqoti  kognitiv  muloqot  bilan  uzviy  bog‘liq
bo‘lib, bunda harakatlar, opåratsiyalar, ko‘nikma va malakalar
ayirboshlanadi. Bu muloqot jarayonida ma’lumotlar uzatiladi,
bilim doirasi kångayadi, qobiliyatlar rivojlanadi, takomillashadi.
Muloqot maqsadiga ko‘ra, biologik va ijtimoiy ko‘rinishda
bo‘ladi. Biologik muloqot nasl qoldirish, organizmni rivojlan-
tirish,  himoyalash  kabi  tabiiy  ehtiyojlarni  qondirish  bilan
bog‘liq bo‘lsa, ijtimoiy muloqot shaxslararo munosabatlarni
kångaytirish, mustahkamlash, takomillashtirish bilan bog‘liq
bo‘lgan  ijtimoiy  ehtiyojlarni  qondirish  vositasi  sifatida
namoyon bo‘ladi.
Muloqot vositasiga ko‘ra båvosita va bilvosita bo‘lib, bunda
jonli mavjudotning tabiiy organlari yordamida, ya’ni qo‘li,
boshi,  tanasi,  tovushi  yordamida  axborot  ayirboshlasa  –
båvosita, agar muloqotni tashkillashtirish va ma’lumot alma-
shishda maxsus qurol va vositalardan foydalanilsa, bu muloqot
bilvosita dåyiladi.
Muloqotning  yuqorida  mulohaza  yuritilgan  turlaridan
tashqari  ishbilarmonlik  va  shaxsiy  turlari  ham  farqlanadi.

---

#"
Ishbilarmonlik muloqoti odamlarning turli xildagi qo‘shma
mahsuldor faoliyati va mazkur faoliyatining sifatini oshirish
vositasi sifatida yuzaga kåladi. Shaxsiy muloqot esa, shaxs
o‘zining  psixologik  muammolariga,  qiziqishlariga,
ehtiyojlariga, o‘z hayotiga, atrofida nimalar bo‘layotganligiga
bo‘lgan munosabatini atrofdagilardan bilishga yo‘naltirilgandir.
Muloqot shakl (usul)lari
Muloqot  turlari  dåmokratik,  avtoritar,  libåral  shaklda,
usulda amalga oshadi. «Dåmokratik» usulda suhbatlar, muno-
zaralar,  mulohazalar  o‘zaro  tånglik,  o‘zaro  hurmat  ruhiga
bo‘ysundirilib, ta’sir o‘tkazish sohalari yashiringan holda bo‘ladi.
Shu boisdan, tasodifan voqåa va hodisalarning sodir bo‘lishi
turlicha baholanadi, rag‘batlantiriladi yoki jazolanadi. Mana
bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘g‘il-
qizlarda do‘stlik, dilkashlik, xushmuomalalilik, shaxsiy xatti-
harakatida va mulohaza yuritishida mustaqillik, shaxsiy qarashlari
saqlangan holda yangi norma va talablarga moslashish, o‘z
faoliyati uchun javobgarlik, emotsional zo‘riqish davrida o‘z-
o‘zini qo‘lga olishlik kabi muhim fazilatlar paydo bo‘ladi.
Muloqotning yana bir shakli «avtoritar» dåb atalib, bunda
shaxslararo tång huquqlilik, erkin xatti-harakat  qilish, tashab-
buskorlik o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlaydi. Masalan, boshliq
tomonidan xodimlarning yurish-turishi, xatti-harakati ko‘pin-
cha chåklab qo‘yiladi. Boshliq tomonidan ta’sir o‘tkazishning
asosiy måtodi jazolash hisoblanadi. Biroq onda-sonda rag‘bat-
lantirish måtodidan foydalanilganda ham, u xodimga ma’naviy
ozuqa bårmaydi. Mazkur usul oilada qo‘llanilsa, farzandlarda
ota-onaga yaqinlik, måhr hissi kamayadi, kåyinchalik bu tuyg‘u
uzoqlashish, «bågonalashish» kåchinmasiga aylanadi. Oiladagi
shaxslararo  munosabatlar  bolalarni  qondirmaydi;  natijada
odamovi, tund, ichimdagini top, tashvishlilik, xavotirlilik kabi
sotsial norma va qoidalarga qiyinchilik bilan moslashishdan iborat
xaraktår xislatlari vujudga kåladi. Shu sababdan oila a’zolari ruhiy
dunyosida  simpatiya  (yoqtirish),  empatiya  (hamdardlik),
samimiylik, xayrxohlik kabi yuksak insoniy his-tuyg‘ular juda
nursiz ifodalanadi. Ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishga asoslangan

---

##
munosabatlar någizida yotgan tarbiyaviy ta’sir qo‘rqoq va irodasi
kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi.
Muloqot shakli ichida «libåral» usuli ham ko‘zga tashlanib
turadi. Bu usul muloqot jarayonida murosasoz, ko‘ngilchan
bo‘lishlik, tashqi ko‘rinishdan iliq  psixologik iqlimni, guruhiy
moslikni o‘zida aks ettirgandåk bo‘lib tuyuladi. Afsuski, «libå-
ral»lik, murosasozlik har qanday vaziyatni til topib hal qilish-
ga, prinsiðiallikdan uzoqlashishga, subutsizlikka  olib kåladi.
Masalan, ota-onalarning farzandlari bilan bunday munosa-
batda bo‘lishlari salbiy oqibat sari yåtaklaydi: qat’iylik, musta-
qillik, dadillik va cho‘rtkåsarlik singari irodaviy sifatlar farzand-
lar ruhiy dunyosidan uzoqlashadi. Murosasozlik ta’sirida yosh
avlod xaraktårida munofiqlik, ikkiyuzlamachilik, kålishuv-
chanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin.
Psixologik ta’sir yo‘nalishlari
Muloqotning psixologik vositalari. Odamlar bir-birlari bilan
muomalaga kirishar ekan, ularning asosiy ko‘zlagan maqsad-
laridan biri – o‘zaro bir-birlariga ta’sir ko‘rsatish, ya’ni fikr-
g‘oyalariga ko‘ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni
o‘zgartirish va yaxshi taassurot qoldirishdir. Turli vositalar
yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakat-
lariga ta’sir ko‘rsata olish psixologik ta’sir dåyiladi.
Psixologiyada psixologik ta’sirning asosan uch vositasi farq-
lanadi:
vårbal ta’sir – bu so‘z va nutq orqali ko‘rsatadigan ta’sir-
lardir. Har qanday nutq ko‘rinishida odam o‘zidagi barcha
so‘zlar zaxirasidan foydalanib, eng ta’sirchan so‘zlarni topib,
shårigiga ta’sir ko‘rsatishni xohlaydi;
paralingvistik ta’sir – bu nutqning atrofidagi nutqni båzov-
chi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillari bo‘lib,
bunga nutqning baland yoki past tovushda ifodalanayotganligi,
artikulatsiya,  tovushlar,  to‘xtashlar,  duduqlanish,  yo‘tal,
til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi.
Novårbal ta’sir «nutqsiz» ko‘rinishga ega bo‘lib, bunga suh-
batdoshlarning  fazoda  bir-birlariga  nisbatan  tutgan  o‘rinlari,
holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika,

---

#$
qarashlar, bir-birini båvosita his qilishlar, tashqi qiyofa, undan
chiqayotgan  turli  signallar  (shovqin,  hidlar)  kiradi.  Ularning
barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning
bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam båradi.
Muomalaning  turli  vositalarini  diagnostika  qilish.  Agar
muloqot jarayonini yaxlit bir faoliyat sifatida undagi asosiy
maqsad  —  muomalaga  kirishgan  shaxslarning  umumiy
muammolarini  yåchish  bo‘ladigan  bo‘lsa,  muloqotning
tashabbuskori bo‘lgan shaxsning ta’siri qanchalik adråsatga —
ta’sir yo‘naltirilgan kimsaga yåtib borishi katta amaliy ahamiyatga
ega. Shuning uchun ham olimlar muloqotning samaradorligi
ko‘proq qaysi vositalarga bog‘liqligiga qiziqadilar. Amårikalik
olim Måxrabyanning ma’lumotlariga ko‘ra, birinchi uchra-
shuvda biz boshqalardan kålayotgan novårbal signallarga
58 % ga ishonamiz, ulardan ta’sirlanamiz; 38 % — paralingvistik
va 7% gina nutqning båvosita mazmuniga ishonamiz. Shuning
uchun ham obrazli tarzda: «Kiyimga qarab kutib olinadi, aqlga
qarab kuzatiladi», dåyiladi. Kåyingi uchrashuvlarda bu mutano-
siblik, tabiiy,  o‘zgaradi.
Albatta,  paralingvistik  hamda  novårbal  vositalarning
muloqotdagi o‘rni va ulushi masalasi suhbatdoshlarning yosh,
jins, kasb, hattoki, milliy xususiyatlariga bog‘liq. Masalan,
boshqa  bir  amårikalik  olim  Argayl  turli  millatlar  vakillari
muomalasida qiliqlar, qo‘l harakatlarining kuchi va takrorla-
nishini o‘rgangan. Ma’lum bo‘lishicha, 1 soat mobaynida finlar
bir marta qiliq qilarkan, italiyaliklar 80 marotaba, fransuzlar
20 va måksikaliklar 180 marta. Dåmak, har bir xalq vaki-
lining asriy udumlari, rasm-rusumlari, odatlari va emotsional-
ligiga qarab, qiliq va harakatlar ma’lum o‘rin egallab, bu narsa
o‘z navbatida muloqotni kuchaytiradi, uni boyitadi.
Muloqot jarayonida suhbatdoshlarning fazoviy joylashishlari
hamda vaqt måzonlari amaliy ahamiyatga ega. Masalan, yuzma-
yuz turib gaplashish tålåfon orqali yoki qichqirib gapirishdan
farq qiladi. Yoki muloqotning vaqt måzonlari, ayniqsa, diðlo-
matik uchrashuvga o‘z vaqtida kålish va unda odob-axloqqa
qat’iy rioya qilish yoki aksincha, shårikni hurmat qilmaslik,
uchrashuvga kåchikib kålish, uzoqdan turib gaplashish, iyak-
larni tåpaga qaratib, kibr bilan gapni boshlash, muzokaralar-

---

#%
ning har bir såkundi o‘ziga xos ma’no-mazmun kasb etadi va
mos tarzda sharhlanadi.
Yuqorida ta’kidlangan holatlarni psixologiyadagi maxsus
bo‘lim — proksåmika o‘rganadi. Bu yo‘nalishning asoschisi
amårikalik E. Xoll bo‘lib, uning o‘zi proksåmikani «fazoviy psi-
xologiya» dåb atagan. Masalan, u amårikaliklarga xos bo‘lgan
suhbatdoshning shårigiga nisbatan fazoviy joylashuvi xususiyat-
larini aniqlab, muloqotning turli sharoiti va shakliga qarab,  fazo-
viy yaqinlashuvning o‘rtacha qiymatini aniqlagan:
• 
intim (yaqin) masofa —   0—45 sm;
• 
pårsonal (shaxsiy) masofa — 45—120 sm;
• 
ijtimoiy masofa — 120—400 sm;
• 
ommaviy masofa — 400—750 sm.
Har bir masofa o‘ziga xos muloqot vaziyatlariga mos.  Vaqt
va fazo bilan bog‘liq aloqalarning o‘ziga xos majmuyi xrono-
toplar  dåb ataladi. Amaliyotda «kasalxona palatasi xronotopi»,
«vagon yo‘lovchilari xronotopi» va boshqalar aniqlangan.
Muloqotda suhbatdoshlarning ko‘z qarashlari — vizual
kontaktlari ham katta ahamiyatga ega. Vizual kontakt — bu
qarashlar  soni,  ularning  uzoqligi,  qarashlardagi  statika  va
dinamik almashinuvlar, ko‘z olib qochishlar va boshqalardir.
Shunday qilib, biz odatiy, tabiiy dåb idrok qiladigan faoliya-
timiz bo‘lgan muloqotda ham ko‘plab sirlar va o‘ziga xos
nozik tomonlar borki, ularning barchasi bizdan muloqotdagi
bilimdonlikni va o‘zgalarga va o‘zimizga e’tiborliroq bo‘lishi-
mizni talab qiladi. Shu o‘rinda aytish joizki, muloqot jarayoni-
ning samarasi suhbatdoshni tinglay olishga ham bog‘liq.  Mulo-
qotga o‘rgatishning muhim yo‘nalishlaridan biri – odamlarni
faol tinglashga, bunda barcha paralingvistik va novårbal omil-
lardan o‘rinli foydalanishga o‘rgatishdir.
Tinglash tåxnikasiga quyidagilar kiradi:
• 
aktiv holat, bu – suhbatdoshning yuzidan tashqari joyla-
riga qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan
uning har bir so‘ziga qiziqayotganligingizni bildirishdir;
• 
suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish, bu –  suhbat-
doshni  o‘ziga  jalb  qilib, o‘zining  har  bir  so‘ziga  uni  ham
ko‘ndirishning samarali yo‘lidir;

---

#&
• 
o‘ychan jimlik, bu – suhbatdosh gapirayotgan paytda
yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali
o‘zingizni suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yo‘lidir.
Muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon – gapirish
va tinglash faol o‘zaro ta’sir uchun tång ahamiyatga ega. Shu
bois, ijtimoiy psixologiyada odamlarni samarali muloqotga
ataylab o‘rgatishga juda katta e’tibor bårilib, bu uslubning nomi
ijtimoiy psixologik tråning  (IPT) dåb ataladi. IPT  muloqot
jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur
kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa
fursatda shakllantirish bo‘lib, IPT mobaynida odamlarning
muloqot borasidagi bilimdonligi ortadi.
Amaliy muloqot tråningi IPTning bir turi bo‘lib, u yoki
bu profåssional faoliyatni amalga oshirish jarayonida zarur
bo‘ladigan kommunikativ malaka, ko‘nikma va bilimlarni hosil
qilishga qaratilgan tadbirdir. Guruh va jamoalarda muloqot
tråningi vositasida muzokaralar olib borish, ish yuzasidan
hamkorlik qilish yo‘l-yo‘riqlarini birgalikda topish, katta audi-
toriya oldida so‘zlashga o‘rgatish, majlislar o‘tkazish, ziddiyatli
holatlarda o‘zini to‘g‘ri tutish malakalari hosil qilinadi.  Bunda
tråning qatnashchilari ongiga birovlarni tushunish, o‘zini o‘zga
o‘rniga qo‘ya olish, boshqalar manfaatlari bilan o‘zinikini
uyg‘unlashtira olish g‘oyasi singdiriladi. Tråninglar mobaynida
guruhiy munozaralar, rolli o‘yinlarning eng optimal variantlari
sinab, mashq qilinadi.
ÒAFAKKUR VA AQLNING BUZILISHI
Òurli ruhiy kasalliklarda tafakkur jarayonining kechishi,
tasavvurlar va g‘oyalarning qo‘shilishi, tafakkur mazmuni-
ning buzilishi ko‘riladi. Masalan, ruhiy jarayonlarning qo‘z-
g‘alishi yoki tormozlanishi bilan kechadigan kasalliklarda,
odatda, tasavvurlar kechishining tezlashishi yoki sekinlashishi
ko‘riladi. Aksari maniakal holatlarda uchraydigan g‘oyalar
xarakterli misoldir. Bunda assotsiatsiyali bog‘lanishlar darrov
hosil bo‘ladi, juda boy fikrlar, obrazlar paydo bo‘ladi.
Nutq shunga ko‘ra, tez va tartibsiz bo‘ladi. Bemor bir fikrni
tugatmay ikkinchi, uchinchisiga o‘tadi va hokazo. Shu narsa

---

#'
qiziqarliki, nutqning uzuq-yuluq va ma’lum darajada pala-