|
1) paradigmadagi bitta birlik tilga olinganda, shu paradigmaga kiruvchi boshqa a’zo ham eslanishi (masalan, bir kelishik shaklining boshqa kelishik shakllarini, bir ma’nodosh birlikning ma’nodoshlik qatoridagi boshqa birlikni eslatishi kabi);
2) muayyan nutq sharoiti uchun o‘zaro paradigmatik munosabatda turgan birlikdan, ya’ni paradigma a’zolaridan bittasi tanlanishi (masalan, Salim... kitobi birikmasi uchun kelishiklar paradigmasidan qaratqich kelishigining olinishi);
3) bir paradigmaning a’zolari o‘zaro o‘xshashlik bilan birga, har biri ikkinchisidan qaysidir bir xususiy belgisi bilan farqlanib turishi (masalan, tushum va jo‘nalish kelishiklari “oldingi so‘zni keyingi fe’lga tobelash” vazifasini bajarishda o‘xshash, lekin biri “vositasiz to‘ldiruvchi sifatida tobelash”, ikkinchisi “vositali to‘ldiruvchi yoki hol sifatida tobelash” belgisi bilan farqlanadi);
4) paradigma a’zolari nutqda bir o‘rin va (mavqeda) kelib, bir-birini ma’lum holatda almashtira olishi, o‘rnini egallashi (masalan, kitob... o‘qish birikmasini hosil qilishda tobe so‘zni bosh, tushum, chiqish kelishiklari shakllantira oladi).4
Lisoniy paradigma va uning a’zolariga nisbatan Ferdinand de Sossyur tomonidan qo‘yilgan bu talab qariyb yuz yildan beri deyarli o‘zgarishsiz saqlanib kelmoqda.
Tilshunoslikda paradigmalarning turlari. Tilshunoslikda to‘rt xil paradigmalar ajratiladi:
Morfologik paradigma;
Leksik paradigma;
So‘z yaratish paradigmasi;
Sintaktik paradigma.
Morfologik paradigma (ba’zan “grammatik” deb ham yuritiladi) - bu bitta ildizdan grammatik ma’nolarini o‘zgartirish orqali hosil bo‘lgan so‘zlar tizimi. Ba’zi hollarda rad qilingan yuqoridagi “bosh” so'zi morfologik paradigmaning namunasidir.
Leksik paradigma semantik jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlarni (antonimlar, sinonimlar, paronimlar, omonimlar, guruhlar, semantik maydonlar va boshqalar) birlashtiradi (masalan, do‘st yoki dushman, uy qurish).
So‘z yasalish paradigmasi - bu bitta o‘zakdan (hosiladan) kelib chiqqan, ammo turli xil semantik va grammatik ma’nolarga ega bo‘lgan so‘zlar to‘plamidir (masalan, “tajriba” so‘zidan to‘rtta hosila hosil bo‘lishi mumkin: tajribali, tajribali, tajribasiz, tajriba).
Sintaktik paradigma - bu bir xil so‘zlardan tuzilgan, ammo grammatik ma’no jihatidan farq qiluvchi jumlalar tizimidir. An’anaviy ravishda sintaktik paradigma sakkiz muddatli hisoblanadi: sintaktik indikativning uchta shakli (hozirgi, kelajak, o‘tmish) va sintaktik haqiqiy bo‘lmagan kayfiyatning beshta shakli (rag‘batlantiruvchi, subjunktiv, kerakli, shartli, majburiy).
Tilshunoslikning ilmiy paradigmalari. Yuqorida muhokama qilingan va faqat tilshunoslik masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan paradigmaning ta’rifidan tashqari, ushbu atamaning barcha ilmiy fanlarga taalluqli umumiy tan olingan ta’rifi mavjud.
Ushbu ma’noda paradigma - bu ilmiy jamoatchilik tomonidan ma'lum bir fanning
(yoki fan guruhining) dominant asosi sifatida tan olingan ilmiy tushunchalar,
teoremalar, tamoyillar va boshqalar tizimidir. Ushbu asos hozirgi ilmiy yutuqlardan
kelib chiqqan holda yaratilgan bo'lib, ilmiy tadqiqotlar uchun u vositalarni taqdim etadi, asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi, o‘rganilayotgan muammoni modellashtiradi va uning yechimlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
Ilmiy fan sifatida tilshunoslikda tarixiy rivojlanish jarayonida bir necha bor
o‘zgargan bir nechta ilmiy paradigmalar ham ustun keldi (bu jarayon ilmiy inqilob deb ataladi). Umuman olganda, tilshunoslar tilshunoslikda mavjud bo‘lgan quyidagi ilmiy paradigmalarni ajratib ko‘rsatmoqdalar:
Protolingvistik;
Qiyosiy tarixiy;
Yosh grammatik;
Tizimli va tizimli;
Zamonaviy.
Protolingvistika antik davr va o‘rta asrlarga xos bo‘lgan. O‘sha paytda tilshunoslik mustaqil ilmiy fan emas, balki falsafaning yo‘nalishlaridan biri edi. O‘sha paytda tilni faqat falsafa tomonidan ishlab chiqilgan usullardan foydalangan holda nazariy jihatdan tavsiflashga urinishlar qilingan.
Qiyosiy tarixiy paradigma tilshunoslikda XVIII asr oxiri – XIX asr o‘rtalarida
hukmronlik qildi. Tilshunoslar tomonidan qiyosiy tarixiy metoddan ustun foydalanishga asoslangan bo‘lib, bu tilni va uning rivojlanishini boshqalar bilan fazoviy va vaqtincha taqqoslashda o‘rganish imkonini berdi. Qiyosiy tarixiy paradigma o‘rnini yosh grammatizm egallaganiga qaramay, ta’riflangan usul zamonaviy tilshunoslikda asosiylardan biri bo‘lib qolmoqda.
Mladogrammatizm XX asr boshlariga qadar, shu jumladan, tilshunoslikning asosi bo‘lgan. Ushbu davrda tilni o‘rganishning asosiy usullari bevosita kuzatuv va induktiv usul edi. Tilshunoslar e’tiborining ahamiyati tilning psixologik tomoniga o‘tkazildi, shuning uchun odamlarning nutq faoliyati ayniqsa o‘rganildi.
XXasrning 20-yillaridan Ferdinand de Sossyur g‘oyalari ta’siri ostida tizimli strukturaviy paradigma shakllana boshladi. Uning o‘ziga xos xususiyati tadqiqot
tizimida til tizimlari, ularning tarkibiy birliklari va darajalarining o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, turli tillar tizimlarini tashkil qilishdagi o‘xshashlik va farqlar haqida edi.
Zamonaviy tilshunoslik paradigmasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: tilni tizimli va tizimli tushunchasini saqlab qolish; Tilshunoslikning generativ yo‘nalishini rivojlantirish, bu, avvalo, o‘z ona tilini bolalar tomonidan tez o‘zlashtirilishini tushuntirishga harakat qiladi; Antropotsentrizm, ya’ni tilni o‘rganishda inson omiliga e’tibor berish.5
Do'stlaringiz bilan baham: |
