Улуғмуродов н. Х

O’zlashtirish uchun savollar. 
 
1. 
Metanning konversiya jarayonini qanday avtomatlashtirish mumkin?
 
2. 
Ammiakni sintez qilish jarayoni qanday avtomatlashtiriladi? 
22-23– MA’RUZALAR. 
 
MAVZU: ORGANIK MODDALAR ISHLAB CHIQARISH 
JARAYONINI AVTOMATLASHTIRISH. 
GRANULALASH JARAYONINI AVTOMATLASHTIRISH.
Reja : 
1.Asetilen ishlab chiqarishni avtomatlashtirish. 
2. Granulalash jarayonini avtomatlashtirish. 
3. Granulalarni quritish jarayonini avtomatlashtirish. 
4. Yog‟ni ekstraksiyalash jarayonini avtomatlashtirish
.
 

---

193 
Adabiyotlar: 
1. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari”, -Toshkent, 1997 
y. 
2. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish.”, -
Toshkent, 1982 y. 
3. Mansurov X.N. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish”,-Toshkent 1987 y. 
4. Майзель М.М “Основы автоматики и автоматизации производственных процессов ”, - 
Toshkent, 1964 
1.Asetilen ishlab chiqarishni avtomatlashtirish 
Tabiiy gazni piroliz qilib asetilen ishlab chiqarishning texnologik sxemasi quyidagi 
bo‟limlardan iborat :
Kompressiya va piroliz bo‟limi. Dastlab isitkich 3 da isitilgan tabiiy gaz reaktor 4 ga 
uzatiladi.(1-rasm) .Dastlabki homashyo – metanning bir qismi yoqilishi natijasida asetilen hosil 
qilishning endotermik reaksiyasini o‟tkazish uchun zarur 1400-1500 
o 
S temperaturaga erishiladi. 
Yonish uchun zarur kislorod turbokompressor 1 da siqiladi va isitkich 2 da isitiladi.Yonish jarayonini 
barqarorlashtirish uchun reaktorga qo‟shimcha ravishda uzluksiz biroz miqdorda kislorod ( 
barqarorlantiruvchi 
kislorod) 
kiritiladi.Yuqori 
temperaturalarda 
asetilen 
olish 
reaksiyasi 
qaytuvchidir.Asetilenning parchalanishi oldini olish uchun pirogaz sovuq suv yoki benzin purkash 
yo‟li bilan “ toblanadi “. 
Piroliz gazlarida asetilen (7-8 %) va boshqa mahsulotlar bo‟ladi.Reaktorning quyi 
qismidanqurum texnik uglerodni (qurumni) ajratkich 5 yordamida chiqarib tashlanadi. Piroliz gazlari 
reaktordan keyinchalik sovitish va qurumdan tozalash uchun skrubberga kelib tushadi.
Nozik tozalovchi elektrofiltr 7 piroliz gazlarini qurumdan deyarli to‟la tozalaydi. 
Piroliz gazlari kompressiyasi bo‟limi. Sovitkich 8 da sovitilgan piroliz gazlari olti bosqichli 
kompressor 11 ga keladi, u erda 0,9 MPa bosimgacha siqiladi.Kompressorning yuritmasi hisoblangan 
turbinasiga piroliz gazlaridan haydalgan sintez-gaz ( S
0
–N
2
aralashmasi) uzatiladi ;
turbinadan keyin u istemolchiga yo‟llanadi. Sintez-gazning talab qilingan tarkibi gazgolder 9 da 
taminlanadi. Sintez-gaz issiqlik almashgich 10 da isitiladi. 
Konsentrasiyalangan bo‟limi. Siqilgan pirogaz dimetilformamid bilan sug‟oriladigan 
absorbsion kolonna 13 ga tushadi. Kolonnada eritkich hamma diasetilenni va biroz miqdorda asetilenni 
yutadi. To‟yingan absorbent desorbsiya 14 kolonnasiga uzatiladi, tozalash va bir vaqtda bosimni 
pasaytirish hisobiga erigan asetilen ajraladi. Ajralgan gaz (sirkulyasion) kompressorning so‟ruvchi 
tizmasiga yo‟llaniladi. 
Eritgichda qolgan diasetilen haydash uchun desorbsiya kolonnasi 17 hizmat qiladi.Undagi 
jarayon yuqori temperaturada va bir vaqtda sintez-gazni tozalash yo‟li bilan olib boriladi.To‟yingan 
eritkichni issiqlik almashkich 16 da isitish yo‟li bilan erishiladi ; vakuum-nasos 18 vakuum hosil 
qiladi. 

---

194 
Yuvilgan pirogaz kolonna 13 ning yuqorisidan kolonna 19 ga keladi, u erda asetilen 
dimetilformamid bilan , uning gomologlari, shuningdek biroe miqdordagi sintez-gaz absorbsiyasi yuz 
beradi. Sintez-gazning asosiy qismi 19 kolonnaning yuqori qismidan chiqariladi. To‟yingan absorbent 
19 kolonnadan 20 desorbsion kolonnaning yuqori qismiga uzatiladi, u erda bosimning pasayishi 
natijasida dimetilformamid eritmasidan yomon eruvchi gazlarning (sirkulyasion gaz) katta qismi 
ajraladi.Bu gazlar kolonna 20 ning yuqori qismidan chiqarib yuboriladi.Dimetilformamid kolonnaning 
o‟rta qismiga uzatilayotgan asetilen hom ashyosiga qarshi kolonna kubiga oqib tushadi. 
Asetilen homashyosi asosan asetilenning dimetilformamid yutadigan yuqori asetilenli 
uglevodorodlar bilan aralashmasidan iborat.Kolonna 20 da olinadigan asetilen – konsentrat 
dimetilformamid qoldiqlarini suv bilan yuvish uchun yuvgich 21 ga yo‟naladi.CHiqarib yuborilgan 
(chetlashtirilgan) dimetilformamid 20 kolonnaga qaytadi. 
Desorber kubidan eritkich issiqlik almashgich 23 ga uzatiladi, unda 104 
0
S gacha qizdiriladi, 
so‟ngra desorbsion kolonna 24 ning yuqori qismiga keladi. Bosimning pasayishi va temperaturaning 
ortishi hisobiga bu kolonnada dimetilformamiddan asetilen ajraladi . Asetilen kolonnaning yuqori 
qismidan qaytariladi. 
Desorber 24 dan eritkich vakuum desorbsion kolonna 25 ga oqib tushadi.Kompressor 26 
yordamida kolonnada vakuum hosil qilinadi. Kompressor so‟rib olayotgan asetilen homashyosi 
desorber 20 ga yo‟llanadi, kolonna tubidan oqib tushayotgan eritkich bug‟latkich 27 ga tushadi, u erda
dimetilformamiddan suv bug‟lanib ketadi.Bug‟latkichdan chiqarilayotgan bug‟-gaz aralashmasi suv 
va eritkich bug‟laridan, shuningdek yuqori asetilenli uglevodorodlardan tashkil topgan.U yordamchi 
kolonnaga (sxemada ko‟rsatilmagan) haydash uchun keladi. 
Piroliz jarayonini avtomatlashtirish. Piroliz jarayonining samaradorligi ko‟rsatkichi asetilen 
chiqishi ( ajralishi) hisoblanadi, boshqarish maqsadi esa uni berilgan qiymatda tutib turishdan 
iborat.Asetilenning chiqishi ( ajralishi) tabiiy gazning tarkibi, reaktordagi temperatura va tabiiy 
gazning reaksiya zonasida bo‟lish vaqti bilan aniqlanadi. Tabiiy gazning tarkibining o‟zgarishi bilan 
obektda g‟alayonlanishlar paydo bo‟ladi.Bunday g‟alayonlanishlar paydo bo‟lganda tabiiy gazdagi
metan to‟liq reaksiyaga kirishib ketishi uchun reaktordagi temperatura barqarorlashtirilmaydi, balki 
piroliz gazlaridagi metan konsentrasiyasiga qarab o‟zgartiriladi. Bu temperatura yondirilayotgan gaz 
miqdori va reaktorga berilayotgan metan va kislorodning nisbati bilan aniqlanadi.Tabiiy gaz va asosiy 
kislorod oqimi sarflari nisbatini rostlovchi rostlagich o‟rnatiladi.Aniq rostlash uchun ikki konturli 
sistema qo‟llaniladi, unda asosiysi piroliz gazidagi metan konsentrasiyasini rostlovchi rostlagich, 
yordamchisi esa – baypas chizig‟ida kislorod sarfini rostlovchi rostlagich hisoblanadi. 
Reaktor gorelkalarida alangani barqarorlashtirish uchun sarf rostlagichi yordamida 
barqarorlashtiruvchi kislordning doimiy sarflanishi taminlanib turiladi. Shu maqsadda yana tabiiy gaz 
va kislorodning temperaturalari doimiy qilib turiladi.Asetilen parchalanishining oldini olish uchun 
piroliz gazlari temperaturasi reaktorga toblash uchun kiritiladigan sovuq suv sarfini o‟zgartirib 
barqarorlashtiriladi. 
Tabiiy gazning reaksiya zonasida bo‟lish vaqti gazning reaktor orqali o‟tish tezligiga bog‟liq 
bo‟lib, u reaktorning bosim rejimi orqali aniqlanadi.Meyordagi bosim rejimini saqlab turish uchun 
tabiiy gaz va kislorod bosimini rostlovchi rostlagichlar o‟rnatiladi.Bunda turbokompressor 1 ning 
haydash chizig‟idagi kislorodning bosimi kislorodning haydash materialidan so‟rish magistraliga 
drossellash orqali barqarorlashtiriladi. 
Piroliz gazlarining skubber 6 da qurumdan berilgan darajada tozalanishi skubberga 
uzatilayotgan suv sarfi rostlagichini o‟rnatish bilan erishiladi.