Улуғмуродов н. Х

11- rasm.Astatik ARS : 
a- prinsipial sxemasi ; b- statik xarakteristikasi. 
taqqoslash elementi │TE│suyuqlik balandligining o‟zgarishi Δ N(t) ni kuchlanish o‟zgarishi ΔU(t) ga 
aylantiradi. Potensiallar farqi ± ΔU(t) miqdori va ishorasiga muvofiq ijrochi element IE (dvigatel) 
harakatga kelib, rostlovchi organ RO tiqin 2 ni yuqoriga yoki pastga surib, ochib yoki yopib turadi. 
ΔU(t) = U
b 
─ 
U(t) =0 yoki Δ N(t) ≈ 0 bo‟lgan paytlardagina ijrochi element harakatdan to‟xtashi 
mumkin. Bunday muvozanat holat obekt nagruzkasi Q
N 
ning o‟zgarishiga bog‟liq bo‟lmagan holda 
vujudga keladi.Astatik sistemaning bir qator rejimlarini ifodalovchi xarakteristika 11- rasm, b da 
ko‟rsatilgan. 
Astatik avtomatik rostlash sistemalarida rostlash prosessini amalga oshirish uchun tashqi 
energiya manbaidan foydalaniladi. Masalan ko‟rgan misolimizda (11-rasm, a) ijrochi element 
funksiyasini bajaruvchi o‟zgarmas tok mashinasining magnit sistemasitashqi energiya manbaiga 
ulangan.Shu sababli astatik avtomatik rostlash sistemalari bilvosita ishlaydigan sistemalar deb ataladi. 
Statik ARS larda rostlovchi parametr o‟zgarishi tashqi ta‟sirlarga, ayniqsa, ob‟ekt nagruzkasining 
o‟zgarishiga bog‟liq bo‟ladi.Bunday sistemaning prinsipial sxemasi va statik xarakteristikasi 12-rasm, 
a va b da ko‟rsatilgan. 

---

113 
12 – rasm. Statik ARS : 
a- prinsipial sxemasi ; b- statik xarakteristika. 
Ob‟ektning nagruzkasi ─ suyuqlik sarfi Q(t ) yoki X
k 
(t ) 
,berilgan miqdordan oshganda 
rezervuardagi suyuqlik sathi N(t) pasayadi, suv sathidagi qalqovich ─ datchik ham pastga tushadi, 
ijrochi element ─ richag 
o‟z sistemasi orqali bevosita rostlovchi organ bevosita rostlovchi organga ta‟sir qiladi va undagi tiqinni 
yuqoriga ko‟tarib obektga manba M dan keladigan suyuqlik miqdorini oshiradi. Suyuqlik sathi 
balandligi berilgan miqdordan oshsa, qalqovich ko‟tarilib, RO tiqinni berkita boshlaydi va manbadan 
rezervuarga keladigan suyuqlik miqdorini kamaytiradi. Shu yo‟sinda suyuqlik sath balandligini rostlab 
turadi. Sistemaning muvozanat holatida rezervuarga keladigan va sarflanadigan suyuqlik miqdori 
tenglashgan bo‟ladi.Bevosita rostlash sistemasining asosiy kamchiligi undagi rostlash xatosining 
nagruzkaga bog‟liqligidir. Ob‟ektning nagruzkasi (suyuqlik sarfi ) oshgan sari ARS ning rostlash 
xatosi ham ortadi.(12-rasm, b). Buning sababi bevosita ARS ning rostlash zanjiridagi ichki qo‟shimcha 
energiya sarfining borligri, rostlash parametrining berilgan qiymatiga muvofiq qalqovichning to‟la 
sura olmasligidir, natijada rostlash xatosi obekt nagruzkasi oshishiga muvofiq oshaveradi. Obekt
nagruzkasi Q
N 
noldan nominal miqdorgacha o‟zgarganda ARS ning statik xatosi
Δ N = N
max 
─ N
min
bo‟ladi. 
Rostlash statizmi quyidagicha aniqlanadi
N
max 
─ N
min
σ = ──────── (20) 
N
o‟rt 
N
max 
─ N
min
bunda N
o‟rt 
=──────── 
rostlanuvchi parametrning o‟rtacha (bazis)
2
qiymati. 
Rostlash xatosi yuqori bo‟lishiga qaramay, statik sistemalar sanoatda va xalq xo‟jaligida keng 
qo‟llanadi. Buning sababi bevosita rostlash sistemasining tuzilishi sodda va o‟tkinchi rejimlardagi 
turg‟unligi yuqori bo‟lishidir. 
Programmali ARS rostlanuvchi parametr qiymatining texnologik prosess davomida ma‟lum 
programmaga muvofiq o‟zgarishini ta‟minlab turishi uchun qo‟llanadi. O‟zining tuzilishi bo‟yicha 

---

114 
programmali ARS stabillovchi ARS dan programma qurilmasi PR borligi bilan farqlanadi. 
Rostlanuvchi parametrning berilgan qiymati o‟rniga programma qurilmasi tomonidan berilgan 
qonunga muvofiq rostlanadi. 
Programmali ARS ning prinsipial sxemasi va rostlanuvchi parametrning berilgan grafigi 
(programmasi) 13-rasm, a va b da ko‟rsatilgan. Unda issiqlik ob‟ekti temperaturasi berilgan 
programma θ
b 
(t) ga muvofiq rostlanadi.(13-rasm, b). 
Rostlanuvchi parametrning o‟zgarishi ∆ θ
b 
(t) uning berilgan qiymati θ
ch
(t) ni taqqoslab 
aniqlanadi.ARS ning funksiyasi esa avvalgidek paydo bo‟lgan o‟zgarishni yo‟q qilishdan iborat 
bo‟ladi. 
Programma qurilmasi PR soat mexanizmi, kulachok 1, reostat surilgichi 3 ni itarib turadigan 
prujina 2 lardan iborat (13-rasm).Soat
mexanizmi kulachokni vaqt bo‟yicha aylantiradi. Kulachok o‟z navbatida