|
Adabiyotlar:
179
1. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari”, -Toshkent, 1997
y.
2. Yusupbekov N.R. va boshqalar. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish.”, -
Toshkent, 1982 y.
3. Mansurov X.N. “Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish”,-Toshkent 1987 y.
4. Майзель М.М “Основы автоматики и автоматизации производственных процессов ”, -
Toshkent, 1964
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishning
tipaviy ob’ektlari.
Kimyo va ozik-ovkat sanoatlari katta miqdordagi turli xil tarmoqlar bilan ifodalanadi. Uz
navbatida amalda xar bir soha (tarmoq) xususiy texnologik jarayonlari bo‟lgan turli xil ishlab
chiqarishlarga ega. Ular apparatura va konstruktiv rasmiylashtirishga karab, foydalaniladigan xom
ashyo va yarim fabrikalarga ishlov berish usullariga hamda foydalaniladigan energiya turlariga kura
farq kilinadi. Birok jarayonlar texnologiyasi va ayniksa texnologik jarayonlardagi avtomatlashtirish
nuktai nazaridan umumiylik juda ko‟pdir.
Kimyo, ozik-ovkat va boshqa sanoatlarda texnologik jarayonlarda turlicha bo‟lishiga karamay,
ularning xammasi ayrim texnologik operasiyalardan tuzilgan va ularni quyidagi tipli jarayonlar
guruxining biriga kiritish mumkin: 1) mexaniq; 2) gidrodinamik; 3) issiklik; 4) massa almashinish; 5)
kimyoviy; 6) mikrobiologik.
Mexaniq jarayonlarning asosiy turlar aralashtirish, kushib yuborish, dozirovkalash, maydalash,
elash, presslash, granullashdir.
Gidrodinamik jarayonlarga suyuklik va gazlar xarakati yoki ma‟lum muhitlardagi kattik
zarrachalar xarakatining umumiy qonuniyatlariga asoslangan jarayonlar kiradi: suyuklik va gazlarni
okishi, filtrlash, gazli va suyuk va bir jinsli bo‟lmagan aralashmalarni ajaralishi, suyuk va pastasimon
materiallarning aralashtirilishi.
Issiklikni berish yoki uzatish bilan utadigan issiklik jarayonlari sanoatning ishlab chiqarishi
jarayonlarida juda keng qo‟llaniladi. Ularga isitish, sovutish, kondisionerlash, buglatish jarayonlari
kiradi.
Massa almashish jarayonlari moddani uning eng yuqori konsentrasiyadan kichikrok
konsentrasiyaga
o‟tkazish
bilan
ifodalanadi.
Massa
almashinish
jarayonlariga
gazlarni
absorbsiyalanishi va desorbsiyalanishi, rektifikasiyalash ekstraksiyalash, kuritish, kondensatlash
kiradi.
Kimyoviy jarayonlariga oksidlanish, tiklanish, neytrallash, degidradlash, sulfatlash, aromatlash,
sovunlash, gidrogenlash jarayonlari kiradi.
Mikrobiologik jarayonlarga turli ozuka mahsulotlarini tayyorlash, bijgish, fermentasiya,
sterilizasiya va boshqa jarayonlarni kiritish mumkin.
Xar bir gurux sharoitlarining asosida umumiy fizik-kimyoviy jarayonlar yotadi, bu esa ularni
avtomatlashtirish ob‟ekti sifatida kraganda xususiyatlarning deyarli uxshashligini bildiradi. Natijada
xar bir gurux ob‟ektlarining xususiyatlarini chukur urganish va shu kabi ob‟ektlarni avtomatlashtirish
xususida toklangan tajribalardan foydalanilgan xolda avtomatlashtirishning tipaviy chizmasini
yaratishga imkon beradi. Birok avtomatlashtirish ob‟ektlarini tipiklashtirish uchun texnologik
uxshashlikning uzi kifoya emas, chunki bir gurux jarayonlar ketadigan apparatlar turli ko‟rinishda
bo‟lishi mumkin va avtomatalashtirish ob‟ekti sifatida uzlarining xususiyatlari bilan farq kilinadilar.
Demak, faqat ikta uxshashlikni, ya‟ni texnologik jarayonning va apparat tipini birgalikda
karalgandagina avtomatik rostlashning tipaviy ob‟ekti hisoblanadi.
Xar bir tipaviy ob‟ekt uchun bitta yoki bir nechta avtomatlashtirish turli sistemaning
variantlarni yaratish mumkin. Murakkab texnologik kompleksning avtomatlashtirish prinsipial
chizmasini yaratganda uni elementar ob‟ektlarga ajratish lozim, bularni deyarli xammasi tipaviy
analogi bo‟ladi. Texnologiyani yoki ishlatilayotgan apparatlarni xususiyatlarni hisobga olib va shular
asosida lozim bo‟lgan o‟zgartirishlar kiritilib, elementar ob‟ektlar uchun avtomatlashtirishning tipaviy
180
chizmasidan foydalanish mumkin. Lekin biz sanoatda eng ko‟p tarkalgan ba‟zi bir tipaviy jarayonlar
bilangina kifoyalanamiz.
Kimyo va ozik-ovkat sanoatida issiklik jarayonlaridan eng ko‟p tarkalgan issiklik almashinish
jarayonlaridir. Issiklikni berish radiasiya, sovuk va isitilgan okimlarni aralashtirish, shuningdek,
issiklik almashtirgichlarning devori orkali amalga oshirilishi mumkin.
Rostlashning issiklik ob‟ektlariga, odatda, sezilarli darajada inersionlik va kechiqish xosdir.
Bundan tashqari, sanoat sharoitda ishlatitladigan temperatura datchiklari sarf, bosim va satx
datchiklariga karaganda yanada ko‟prok inersionlikka ega. Ayniksa, agressiv muhitlarning
temperaturasini nazorat qilishda ximoya kobikli datchiklar ishlatilganda, ularning dinamik
xaraktieristikalari yanada yomonlashadi. Shuning uchun temperaturaning ARS sidagi inersionligi
katta, utish jarayonlari ulardan davomliligi bilan farqlanadi. Odatda issiklik alamashish jarayonlarini
rostlash uchun PI-rostlagichlar ishlatiladi.
Issiklik almashtirgich chiqishdagi isitilayotgan okimning temperaturasiga karab issiklik
tashuvchining sarfini rostlash issiklik okimini o‟zgartirishining eng ko‟p tarkalgan usulidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
