Uliwma psixologiya kk

Temperament haqqinda bilimnin` qisqasha sholiwi. Temperament haqqinda bilimnin` do`retiwshisi a`yyemgi 
grek vrachi Gippokrat esaplanadi. Ol adamlar to`rt tiykarg`i G`organizmnin` shireleriG`-qan, flegma, sari o`t 
ha`m qara o`t o`z-ara qatnasi menen ayirmashiliqlanadi dep tastiyiqlag`an edi. G`Organizm shirelerinin`G` o`z-
ara qatnasi grekshe G`krasisG` so`zi menen belgilengen, son` bul so`zdi latin tilindegi G`sa`ykesG` G`duris 
ilajG` so`zi menen o`zgertken. Gippokrattin` ilimine su`yene otirip, ja`ne bir belgili antik da`wirdin` vrachi 
Klavdiy Galen temperamentler tipologiyasin islep shig`ip, oni o`zinin` belgili G`--G` traktatinda bayanlag`an. 
Onin` ta`limatina muwapiq temperament organizmde qaysi bir shirenin` ko`pligine baylanisli. Ol 
temperamenttin` 13 tu`rin ajiratqan, biraq son` olar to`rtewge keltirilgen. Temperament tu`rlerinin` bul to`rt 
atamasi ha`mmege jaqsi tanis sangvinik (latin tilinen qan), xolerik (grek tilinen o`t), melanxolik (grek tilinen 
qara o`t) ha`m flegmatik (grek tilinen silekey).
Immanuil Kant, aytqan edi, fiziologiyaliq ko`z-qarastan, temperament haqqinda so`z ketkende fizikaliq 
konstitutsiyani (ku`shli yamasa a`zzi) ha`m komplektsiyani (suyiq, o`mirlik ku`sh ja`rdeminde denede nizamli 
ha`reketleniwshi, bug`an sonday-aq bul shirelerdi qayta islewde issi yamasa suwiqti kiritedi) na`zerde tutadi.
Biraq psixologiyaliq ko`z-qarastan, jannin` temperamenti sipatinda (sezim ha`m qa`lewler uqiplilig`i), bul qan 
qa`siyetine tiyisli ko`rinisler sezim ha`m tilek oyinlari analogiyasi boyinsha denelik ha`reketleniwshi sebepler 
menen (bunda qan en` a`hmiyetlisi) belgilengen.
Temperamentler haqqinda ilimnin` basli bo`liniwi-sezim temperamenti ha`m ha`reket temperamenti bolip ekige 
bo`linedi, uliwma to`rt temperamentti beredi. 
Sezim temperamentlerine Kant to`mendegilerdi kiritken A) sangvinik ha`m V) onin` qarama-qarsisi-melanxolik. 
Birinshisi o`zgeshelikke iye, sezimge tez ha`m ku`shli ta`sir etedi, biraq sezim teren`ge kirmeydi (uzaq 
bolmaydi), ekinshi temperamentte bolsa sezimler kem ko`ringen, biraq tamirin teren` jiberedi. Bunda qayg`i 
yamasa kewil xoshliqqa beyimlilikti emes, al sezimler temperamenti ayirmashilig`in an`law kerek. 
Zamanago`y psixologiyaliq ilimde ko`pshilik konstitutsion kontseptsiyalar onda adamnin` psixikaliq 
qa`siyetlerinin` qa`liplesiwinde qorshag`an ortaliq ha`m sotsialliq jag`daylardin` roline jeterlishe baha 
berilmegenligi o`tkir sing`a alinadi.
Pavlovtin` izertlewlerinin` arqasinda watandarliq psixologiyada temperament haqqinda belgili da`rejede 
adamnin` tuwma minezlemesi sebepshi bolg`an jeke shaxstin` qa`siyeti sipatindag`i tu`sinik payda boldi. Misali 
B.G.Anan`ev Xomo sapiens tu`ri wa`kili sipatinda adamnin` tiykarg`i qa`siyetleri tek g`ana zeyinde emes, al 
temperamenttede ko`rinedi dep esaplag`an. 
Watandarliq psixologiyada temperament teoriyasinin` rawajlaniwina B.M.Teplov u`lken u`les qosti. 
Onin` temperament qa`siyetlerin u`yreniwge arnalg`an jumislari, tek g`ana temperament mashqalasina 
zamanago`y ko`z-qarasti belgilep qoymastan, temperamentti ja`ne de eksperimental izertlew islep shig`iwi ushin 
tiykar boldi. Teplov temperament qa`siyetlerine psixikaliq is-ha`rekettin` dinamikasin xarakterlewshi turaqli 
psixikaliq qa`siyetlerdi kiritken. Temperamenttin` individual o`zgesheliklerin ol temperamenttin` anaw yamasa 
minaw ha`r qiyli rawajlaniw da`rejesi menen tu`sindirgen.