«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

10-A`meliy
Tabiygiy apatlar hám olardin` aqibetleri.

Reje:

1.Tabiyǵiy apatlar menen tanısıw

2. Jer silkiniwlerge qalay tayarlanıw kerek

3. Texnogen katastrofalardıń kelip shıǵıw sebepleri hám basqıshları.

1. Jer silkiniwleri menen tanısıw

Jer silkniniwi – grek tilinde «seysmos» - ta`biyattıń eń qorqınıshlı hám qırǵın hádiseleriniń biri. Hár jılı Sher sharında 300 mıńnan artıq jer silkiniwler júz beredi, olardın` kópshiligi biziń baxtımızǵa onsha úlken kúshke iye emes yamasa insan jasamaytuǵın rayonlardа júz beredi. Biraq, ayrım kúshli jer silkiniwlerdiń oshaqları adamlar turatuǵın qalalarǵa yamasa rayonlarǵa jaqın jaylasadı. Bul jaǵdayda bekkem bolmaǵan (seysmik turaqsız) qurılmalardıń yamasa turaq jaylardıń qulawları júz beredi, bul razvalinalar astında adamlar nabıt boladı. Kópshilk waqıtları jer silkiniwlerdiń sebepshisi bolıp úlken órtler esaplanadı.

Jer silkiniwler jerdiń tawlı porodalarınıń kútilmegende óz-ara jıljıwı hám mexanikalıq energiyalardıń bosanıwı nátiyjesinde payda boladı. Bul energiya seysmik tolqınlar túrinde tarqaladı hám jer betiniń terbeleniwlerin keltirip shıǵaradı.

Jer astı soqqısı kelip shıqqan orındı j e r s i l k i n i w o sh a ǵ ı dep, jer túbindegi bólimine baslaǵan toshkasına – gipotsentri, al onıń jer betindegi proektsiyası – epitsentridep ataladı.

Jer boylap seysmik tolqınlar sekundına 6…8 kilometr tezlik penen tarqaladı. Birinshi bolıp jer betine kese-kesimli (prodolnıe) tolqınlar jetip keledi. Júdá joqarı terbelisler kese-kesimli hám jer beti tolqınlar arqalı kelip shıǵadı, olar birinshi sezilerli terbelislerden soń bir neshe sekundlar ishinde kelip jetedi.

Jer astı soqqıların bahalaw eki usılda alıp barıladı: jer silkiniwdiń energiyası anıqlanadı yamasa jer betindegi bólekshelerindiń salıstırmalı orın awıstırıwı (magnituda) menen. Sonıń menen birge jer silkiniwdiń ballıq bahalaw shkalası bolıp, jer silkiniwdiń wayrangeshiligi kúshin bahalaydı. Onı shama menen tómendegi kestede keltirilgen kórsetkishleri boyınsha bahalawǵa boladı (1-keste).

Jer silkiniw – bul adam ómirine hám olardıń múlkine zıyan keltiwshi derek bolıp esaplanadı. Jer silkiniwden kelip shıqqan zıyanınıń úlken bólegi imaratlardıń tolıq yamasa bólekelenip búzılıwı bolıp esaplanadı. Gaz trubalarınıń, elektr ótkizgishlerdiń isten shıǵıwı sebebinen órtler kelip shıǵadı. Bulardıń barlıǵı adamlardıń ómirine hám den sawlıǵına tuwdıratuǵın qáwiptiń deregi bolıp esaplanadı.

Waqıt ótiwi menen jer sharındaǵı jer silkiniwlerdiń masshtabı hám sanı salıstırmalı ózgermesede ol bir qansha qáwipli bolıp barmaqta. Adamlardıń bir birne tıǵız jaylasıwları hám qalalar sanınıń kóbeyiwi seysmik qáwipli zonalardıń keńeyiwine alıp kelmekte.

Ózbekstan Respublikası territoriyasınıń sesmik rayonlarǵa bóliniw kartası 1-súwrette keltirilgen. Ózbekstan Respublikasınıń 50% territoriyası 8 ballıq zonada jaylasqan.

Mámleketlik shólkemlerdiń jer silkiniwlerdi anıqlaw hám prognozlaw boyınsha bergen maǵlıwmatları eger anıq bolsa bir neshe mıńlaǵan adamlardıń ómiri saqlanǵan boladı.

1-keste.

Merkallidin` modifikatsiyalanǵan shkalası (shkala MM)