«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

12-tema. Ziyanlanǵán ob́ekt jaǵdayın bahalaw usılların hám ásbapların úyreniw.
Jumıstıń maqseti: Ziyanlanǵán ob́ekt, haqqında ámeliy kónlikpe payda etiw.
Janıwdıń fizikalıq-ximiyalıq tiykarları.
Janıw dep, janıwshi zat penen hawa daǵı kisloroddıń óz-ara tásiri nátiyjesinde júdá tez sayız jershi hám kóp muǵdarda ıssılıq ajralıp shıǵıwshı ximiyalıq reakciyaǵa aytıladı. Kóbinese janıw yonuvchi zat bóleksheleriniń nurlanıwı menen birge keshedi. Janıw payda bolıwı hám ol dawam etiwi ushın yonuvchi zat ( qattı, suyıq yamasa gazsimon), oksidleytuǵın zat ( ápiwayı sharayatta oksidleytuǵın zat wazıypasın hawada kislorod otawı múmkin) hám yondiruvchi derek ( ushqın, ashıq jalın hám qozlanǵan zat) ámeldegi bolıwı kerek. Sonı da aytıw kerek, hawa daǵı kislorod muǵdarı 15% ten joqarı bolǵandaǵana oksidleytuǵın wazıypasın atqara aladı. Odan tómen konsentraciyada bolsa janıw ámeldegi bola almaydı. Bunnan tısqarı oksidleytuǵın zat wazıypasın tiyisli sharayatlarda xlor, brom, kaliy hám basqa zatlar da ótewı múmkin.

Qáwipliligi boyınsha barlıq zat hám buyımlarlardi tómendegi túrlerge bolıw múmkin: janbaytuǵın zatlar, janıw qáwipi barzatlar.janıw hám de jarılıw qáwipi bar zatlar. Janbaytuǵın zat hám buyımlar - janıw yamasa órtti ótkeriw qásiyetleri joq zatlar bolıp tabıladı. Mısalı, gerbish, metall, beton hám basqalar. Janıw qáwipi bar zat hám buyımlar hawada janıw hám órtti ótkere alıw ayrıqshalıqına iye esaplanadı. Mısalı, taxta, qaǵaz, paxta talshıǵı, mazut, jarılıw ózgesheligine iye bolmagan shańlar.

Janıw hám jarılıw qáwipi bar zat hám buyımlar, qattı yamasa suyıq janiwshi zatlar menen birikkendetez jalınlanip ketiw ózgesheligine iye. Bunday zatlarǵa vodorod angidridi, azot kislotası hám basqalar, hám de janiwshi zatlar menen aralasqanda ózinden kislorod ajıratıp shıǵarıwshı, kislota tásirinde, qızdırılǵanda yamasa mexanik tásir astında partlaytuǵın birikpeler kiredi. Mısalı, paxta shańı menen selitra aralasqanda sol awhal júz beriwi múmkin. Soniń menen birge bunday zatlarǵa hawada tarqalǵan halda partlaytuǵın qospalar payda etiwshi shańlar da tiyisli bolıp tabıladı. Mısalı, lub hám kenaf talshıqları shańları. Janıw hám jarılıw qáwipi bar zatlarǵa ózleri janbaytuǵın, biraq suw menen aralasqanda bóleklenip, gaz ajralıp shıǵarıwshı hám gaz hawa menen birikkende partlaytuǵın birikpe payda etiwshi zatlar da kiredi ( kaltsiy karbid).

Partlaytuǵın zat hám zatlar hawa menen aralasıp, partlaytuǵın birikpeler ( janiwshi gaz, vodorod, atsetilen) payda etedi. Jarılıw qáwipi bar i zatlarǵa janiwshi gazlar menen aralasqanda jarılıw qáwpin payda etetuǵın janbaytuǵın gazlar da kiredi ( kislorod janiwshi gaz menen aralasqanda jarılıwǵa alıp keledi). Ayırım halda janbaytuǵın hám janıwdı támiyinley almaytuǵın partlaytuǵın gazlar da bolıwı múmkin. Mısalı, balonlarda qısılǵan halda saqlanıwshı karbonat angidrid gazı. Partlaytuǵın zatlarǵa, sonıń menen birge hawa menen aralasqan haldaǵı neorganik zatlar da ( alyuminiy, magniy hám basqa zatlar untaqları ) kiredi.