Укук вабурч тел: [phone] июн 2015 15: 35

№2
(
14
) 
2013

---

ТАЛҚИН
Бобоқул ТОШ ЕВ,
Ю ристлар м ал акаси н и ош и ри ш м а р к а зи каф едра м уд и р и , ю .ф .д.
Т" 
М ақола мамлакатимизда ахб орот технологияларининг аҳамияти ва ривожпаниш истиқболларига 
бағишланган. Ушбу соҳадо республикада амалга ош ирилган ислоҳотлар ва хорижий давлатлар 
амалиёти ҳам кӱрсатиб ӳтилган.
+
Статья посвящена значению и будущему развитию информационных технологий в государстве. 
Были также раскрыты проводимые в республике реформы и опыт зарубежных стран в данной области.
+
The article is devoted to significance a n d future developm ent o f information technologies in government. 
Also have been disclosed conducting reforms in Republic a n d experience o f foreign countries in this sphere.
Таянч сӱзлар: информацион технологиялар, интеллектуал мулк, ахборот хавфсизлиги, ЭҲМ.
Ключевые слова: информационные технологии, интеллектуальная собственность, информационная 
безопасность, ЭВМ.
Key w ords: information technology, intellectual ownership, information safety, PC.
Нафақат табиий захиралар, балки ақлий са- 
лоҳиятимиз натижаси бӱлган информацион тех­
нологиялар ҳам катта бойлигимиз ҳисобланади. 
Ш у туфайли илғор илмий технологияларни ри- 
вожлантириш ва бу соҳада мутахассис кадрлар- 
ни ҳам етиштиришга алоҳида эътибор қаратил- 
моқда.
Президентимиз Ислом Каримов таъкидлага- 
нидек, "Виз тезкор техникавий тараққиёт, шид- 
дат билан ривожланаётган ва мунтазам ривож- 
ланаётган замонавий юқори технологиялар, ах- 
борот-компью тер тизимлари асрида яшаётгани- 
мизни унутмаслигимиз д аркор».1
Б озор иқтисодиёти р и вож л аниш и исталган 
шахе учун ахборотлар оламига кириш, ахборот- 
ларни тӯплаш ва алмашитиришни тегишли дара- 
жада эркин бӯлмаган ҳолда тасаввур этиб бӱлмай- 
ди. Товарлар муомаласида ахборотлар тижорат 
қийматига эга бӱлиб, баъзи ҳолларда контрагент 
(тижорат шериги) учун аҳамиятга эга бӱлган бел- 
гиланган сигналларни ӱзида ифодалайди.
А хборотлар индустрияси ва инфратузилмаси- 
ни қамраб олган рекламадан тортиб замонавий 
электрон алоқа воситаларигача бӱлган ахборот 
билан таъминлаш тушунчасини илмий жиҳатдан 
таърифлаш муҳим ҳисобланади. Чунки, жамият- 
нинг ҳар бир аъзоси ахборот технологияларининг 
элементларини яхши билиб олиши лозим.
А хб о р о т билан таъминлаш деганда, ахбор от 
технологиялари, хусусан, коммуникация восита- 
лари билан элементар техник ёритиш ҳам, алоқа 
ва коммуникация воситалари ҳам ахборотлаш - 
ган кузатув ж араёни, ҳам маслаҳат шаклидаги 
пулли (пулсиз) хизмат ҳам, ахборотлаш тирилган 
тизимлар ва дастурли маҳсулотларга кириш га 
рухеат бериш ҳам ва муаллифларнинг интеллек­
туал мулки ҳисобланган ёки ҳисобланмаган маҳ- 
сулотнинг ӱзи ҳам тушунилади.
Халқаро тажриба ва амалётга суянган ҳолда, 
мавжуд халқаро ҳужжатлар ва миллий қонунчи- 
ликка асосланиб, ахборот технологияларига қуй- 
идагича таъриф бериш мумкин: «Ахборот техно­
логиялари интеллектуал мулкнинг алоҳида йӱна- 
лиши бӱлиб, юқори технологиялар ва воситалар 
натижасида яратилган, замонавий а хб ор от май- 
донини шакллантирадиган, тезкор алоқага кири- 
шиладиган, глобал ва узвий тизимга уланган, ах­
боротлар базаси ва шахеий маълумотлардан тар- 
киб топган, ӱз мулкдори ва эгаси бӱлган, шарт- 
номавий муносабатлар натижасида фойдаланиш- 
га йӱл қӳйиладиган, иқтисодий даромад келтира- 
диган, тараққиётга хизмат қиладиган инсоният- 
нинг энг сӳнгги кашфиётидир».
Амалдаги қонунчиликка кӱра, ахборот техно- 
логияларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш мум­
кин: интеллектуал мулк объ ектлари; электрон

---

ҳисоблаш машиналари учун дастурлар; ахборот- 
коммуникация технологиялари; ахборотлаш тириш - 
га мӯлжалланган юқори технологиялар; халқаро 
интернет тизими (тармоқли тизим) технологияла­
ри.
М амлакатлар иқтисодиёти янги иқтисод йӯна- 
лиши ахбо р о т технологиялари ҳисобига кӳтари- 
либ бормокда. М асалан, Ҳиндистонда «2002 йил 
Кибер-қонун»нинг яратилгани мамлакат иқтисо- 
диётини тубдан кӱтаришга асос бӳлди. Ш у йӱна- 
лишда республикам изд а ҳам янги иқтисодиёт 
асосларини яратишга катта эътибор берилмоқ- 
да. Ш унинг учун ҳам турли кучлар ахб о р о т тех­
нологиялари ёки улардаги ахборотларга эгалик 
қилиш орқали даромад олишни мақсад қилиб ола- 
ётгани сир эмас. Давлатлар ана шундай янги кӳри- 
нишдаги ҳаракатларга ҳуқуқбузарлик деб қараб, 
унинг ҳуқуқий а с о с л а р и н и я р а ти ш га ҳ а р а к а т 
қилишмоқда. А хборо т технологиялари эгалари ёки 
м улкдорларининг ҳуқуқлари а со са н фуқаролик 
қонунчилигига асо са н ҳимоя қилинади. Бугунги 
кунда ахбо р о т технологиялари соҳасида ҳуқуқбу- 
зарликнинг фуқаролик, маъмурий ва жиноий тур- 
лари мавжуд.
Маълумки, ҳуқуқбузарлик содир этилиши мав­
жуд ахбо р о т технологиясини қӱлга киритиб, унинг 
эгаси бӱлиш ёки иқтисодий даромад қилишдир. 
А хборот технологиялари соҳасидаги ҳуқуқбузар- 
ликнинг бир кӱриниши бу — а хб ор от хавфсизли- 
ги объектларига хавфли таъсир ӯтказиш ахборот, 
программа-математик, ташкилий-ҳуқуқий ва жис- 
моний усуллар кӯринишидан иборат бӱлиши мум- 
кин.
А х б о р о т кӱр и н иш ид а ги ҳуқ у қ б у з а р л и к н и н г 
кӯринишлари қуйидагилардан иборат:
а хб о р о т алмашувида манзилига етказиб бе­
риш ва дарҳоллик тартибининг бузилиши;
ахборотни ноқонуний йиғиш ва фойдаланиш; 
ахбор от ресурсларига рухсатсиз кириш; 
ахбор от билан манипуляция (ахборотни яши- 
риш ёки нотӯғри талқин қилиш, дезинформация);
а хб ор от тизимларидаги маълумотларни ноқо­
нуний кӱчириш;
фуқаролар, ташкилотлар ва давлат манфаа- 
тига қарама-қарш и бӱлган позицияларда туриб 
оммавий ахборот воситаларидан 
фойдаланиш;
кутубхона, архив, маълумот банклари ва ба- 
заларидан ахборотларни ӱғирлаш;
ахборотларни қайта ишлаш технологиялари- 
ни бузиш.
Маълумки, ахборот технологияларидан энг кенг 
та р қа л га н и б у — ха л қа р о И н те р н е т та р м о ғи
ҳисобланади. Бугунги кунда жаҳон ҳамжамияти
а хбор от технологияларини ҳимоя қилишда катта 
тӯсиқ ва муаммоларга дуч келаяпти. Айниқса, ком­
пьютер технологияларини ҳимоя қилиш, бу соҳа- 
даги қароқчиликка қарши кураш долзарб бӱлиб 
борм окда. ЭҲМ учун дастур ишлаб чиқарувчи- 
лар Ассоциациясининг маълумотларига қараган- 
да, ком пью тер қароқчилиги Хйтойда 96 фоиз, 
Россия Федерациясида 89 фоиз, А Қ Ш да 27 фоиз, 
Болгарияда 93 фоизни ташкил этади2.
А хб о р о т технологияларини бизнесда қӱллаш 
жараёнида юзага келадиган қонунсиз ёки рух­
сатсиз муносабатларга қарши курашни таъмин­
лаш мақсадида амалдаги соҳа қонунчилигига те- 
гишли ӯзгартириш лар киритиш мақсадга муво- 
фиқ кӱринади. Биринчидан, бундай қонунлар биз- 
несга оид м уносабатлар, айниқса, халқаро му- 
носаб атларни та ртибга солиш, иккинчидан, бу 
соҳадаги а х б о р о т технологияларини яратиш ни 
янада кенгайтиради, учинчидан, бундай объект- 
лар савдосини янада кенгайтиради ва катта да- 
ромадлар келтиради.
XX асрнинг 70-йилларидан бош лаб хорижий 
мутахассислар а хб о р о т технологиялари соҳаси­
да жиноятчиликнинг хавфли томонлари ва сал- 
бий оқибатларини бартараф қилишга катта эъти­
б о р қарата бошладилар. Ривожпанган мампакат- 
ларда ахборот технологияларини муҳофаза қилиш 
мақсадида амалдаги жиноят қонунчилиги базаси 
мустаҳкамланди. М асалан, 1986 йилда А Қ Ш Кон- 
гресси то м о н и д а н « К о м п ью те р л а р ёрд ам ид а 
амалга ошириладиган фирибгарлик ва суиистеъ- 
молликлар тӯғрисида»ги Қонун, 1990 йил Буюк 
Британия парламенти томонидан «Компьютерлар- 
даги с уи исте ъ м о л л икл а р тӱғр и си д а » ги Қонун 
қабул қилинди3, Бу мампакатларда ушбу соҳада­
ги қонунларнинг қабул қилиниши компьютер, ах­
б о р о т те хнол огияла рига оид жиноятчиликнинг 
камайиши, умуман олганда, уни назорат қилиш 
тизимини шакллантиришга олиб келди. Н азари- 
мизда, республикамиздаги мавжуд шу соҳа қонун­
чилиги ривожпанган мамлакатлар тажрибасидан 
келиб чиқиб такомиллаштирилса мақсадга муво- 
фиқ бӱлар эди.
Маълумки, ахбор от технологиялари билан иш- 
лайдиган электрон алоқа воситалари ахборотлар 
манбаи ёки оммавий ахбор от воситаси сифати- 
да реклама билан ҳам шуғулланиб келадилар. Н а- 
заримизда, а хб о р о т технологияларига асослан- 
ган реклама фаолияти ҳам ҳуқуқий жиҳатдан қайта 
кӱриб чиқилиши керак. Рекламадан ӱзгаларнинг 
фойдаланишини замон талаби ва бозор қонуни- 
ятлари асосида мустаҳкампаш зарур. Рекламани 
тайёрлаш , тарқатиш ва ундан фойдаланишдан

---

келиб чиқадиган м уносабатлар доираси лицен- 
зияда расмийлаштирилади. Лицензия талаб қили- 
надиган фаолият турлари рӯйхати эса Узбекис­
тан Республикаси Олий Мажлиси томонидан тас- 
диқланган.
Юқоридагиларга кӯра шуни хулоса қилиш мум- 
кинки, ахборот технологиялари иқтисодиётни ри- 
вожлантириш, иқтисодиётга оид халқаро тизимни
шакллантиришда ахборот алмашинувини таъмин- 
лашда муҳим замонавий восита ҳисобланади.
А хб о р о т технологияларидан бизнеснинг тур- 
ли кӯриши билан савдо қилиш, уни ижарага бе­
риш, унда рекламада фойдаланиш кабилар ва 
бош қа фаолиятларда ҳуқуқий м ун осабатлар ни 
тартибга солиш доимий равишда Конунчиликни 
такомиллаштириб боришни тақозо этади.
’ И .Каримов. И слоҳотлар стратегияси-м ам лакатим из иқтисодий салоҳиятини ю ксалтириш дир.-Т.: Ӯ збекистон, 2 0 0 3 .-Б.38.
2 K rim inalishtik-1998, N -10 . -С .6 8 5 -6 8 9 .
3 В.С.Комиссаров. «Преступление в сфере компью терной информации: понятие и ответственность». Ю ридическая мир. № 2, 
стр. 10