УўК: 65. 89 Кбк: 56. 12 А–82 Асаб тизимингиз саломат бўлсин

си, хушмуомалалик, хайрихоҳлик, тартиблилик, ҳасад 
йўқлиги ва бошқа қатор ижобий сифатлар каби одам 
саломатлигининг психологик жиҳатлари мужассам-
лашган бўларди.
Стресс вазиятларни назоратда ушлаб туриш қобили-
яти сизга бебаҳо фойда келтиради, ҳаётий дунёқараш-
ни кенгайтиришингизга, таниш лар, дўстлар ва суюкли 
инсонлар билан ўзаро мустаҳкам муносабатларни йўл-
га қўйишингизга ёрдам беради. Асосийси – бу мутлақо 

---

Асаб тизимингиз саломат бўлсин
39
мураккаб эмас. Шундай экан, стрессларни бошқариш-
ни ўрганинг. Шунда у сизга соғлом ва узоқ ҳаёт билан 
жавоб қайтаради.
Японларда стрессни камайтириш учун учта «олтин 
қоида» бор: сизга кимдир жаҳл қилса, кулинг; – кулинг 
ва таъзим қилинг, таъзим қилганда чуқур нафас олиб, 
сўнгра чиқаринг; ҳақоратга жавобан – гапингизни ту-
шунмаяпман дея жавоб қайтаринг (уларни ростдан ҳам 
«тушунманг»).
Антистресс дастур.
Таклиф этилаётган антист-
ресс дастур умумлашма характерга эга. Ижобий пси-
хоэмоционал ҳолатни шакллантириш бўйича кўпчи-
ликка фойдали бўлиши мумкин.
1. Бир вақтда ётиб, бир вақтда туришга одатла-
нинг, уйқу камида 7­8 соат давом этиши лозим.
2. Айрим эрталабки ишларни кечқурун саранжом-
лашга ҳаракат қилинг, бу тонгни шошилмасдан ўт-
казишга имкон беради.
3. Барча ёшдагилар учун эрталабки бадантарбия 
тавсия қилинади. У индивидуал ва ҳар ким ўзи хоҳла-
ган жисмоний юкламани танлаши мумкин, шундан 
сўнг албатта сув муолажаси олиш керак (душ, бас-
сейн). Уйқу олдидан 10­15 дақиқа сайр қилинг.
4. Хотирангизга ишониб қолмай, кундалик дафтар 
тутинг. Унга бир кунлик ёки анча ке йин қилиш режа-
лаштирилган ишларингизни ёзиб қўйишингиз мумкин.
5. Агар бугунга нимадир режалаштирилган бўл-
са, уни шу куннинг ўзида бажаришга ҳаракат қилинг. 
Бугунги ишни эртага қолдирманг. Бу асаб зўриқишига 
манба бўлиб хизмат қилиши мумкин.
6. Уйда ҳеч нарса ғашингизга тегмаслиги керак, 
ишламайдиган ускуналар, йиғиштирилмаган хоналар, 
беўхшов интерьер ва бошқа кайфиятни бузувчи эҳти-
молий атрибутлар. Уларни вақтида тузатиш, ўйлаб 
топиш ва «жон киритиш» зарур.

---

Асаб тизимингиз саломат бўлсин
40
7. Ҳар оқшом кун якуни бўйича таҳлил қилинг. 
Ўтган кундаги барча вазиятларни мантиқан ўйланг. 
Омадларингизни санаб чиқинг. Балки ниманидир ҳи-
собга олмагандирсиз. Вазиятга ижобий баҳо беришга 
ҳаракат қилинг. Яхши нарсаларни ўйлаш кайфиятин-
гизни кўтаради.
8. Беташвиш ва беғам одамлар билан дўстлашиш-
га ҳаракат қилинг. Айниқса бу касалликларга таал-
луқли. Кайфияти ва касаллигидан жуда ташвишманд 
айрим одамлар доим шу ҳақда нолиб юради. Ўзининг
касалликлари ҳақида гапириш қизиқарли машғулот 
эмас. Бу ҳақда камроқ ўртоқлашишга ҳаракат қилинг. 
Гаплашганда ҳам фақат энг яқин инсонлар билан гап­
лашинг.
9. Ҳамма нарсада тизим бўлиши керак, уйда муайян 
тартиб ўрнатинг, ишхонада ишлар, ҳужжатлар ва 
бошқалар тартибсиз бўлишига йўл қўйманг.
10. Чуқур ва секин нафас олинг. Одам стрессни ҳис 
қилганда, тез ва юзаки нафас олади. Мушакларни бў-
шаштириш керак ва агар стресс вазиятни ҳис қил-
ган бўлсанг, бир неча марта чуқур­чуқур нафас олинг. 
Медитацияга ўрганиш тавсия қилинади. Бу ўз психо-
эмоционал ҳолатингизни сезиларли даражада тар-
тибга солишга имкон беради.
11. Вақти­вақти билан ташқи кўринишингизга оро 
беринг. Агар кўринишингиз яхши бўлса, бу кайфия-
тингизни кўтаради. Сўнгги урфдаги соч турмаги, 
башанг костюм ёки кўйлак сизга етишмаётган ўша 
ҳаёт тонусини бериши мумкин. Бу ўзини қадрлаш 
ҳиссини яхшилайди.
12. Кундалик ҳаётингиздан: «энди бунга қарилик 
қиламан» ёки «бунга семизлигим ҳалақит беради» қа-
билидаги фикрларни чиқариб ташланг. Атрофдаги 
барча нарсаларни ижобий баҳолаб, кўпроқ кулиш ва 
қувониш керак.

---

Асаб тизимингиз саломат бўлсин
41
13. Кофеин миқдорини камайтиринг. Қаҳва ва бош­
қа тетиклантирувчи ичимликлар худди тамаки ва ги-
ёҳванд каби стрессни кучайтиради. Камроқ ширинлик 
истеъмол қилиш тавсия қилинади. Бу билан стресс 
ривожланишига йўл қўйилмайди.
14. Ҳар куни кичик байрамлар уюштиринг, айниқ-
са, дам олиш кунлари. Доимий бир хиллик ҳаётни 
зерикарли маромга киритиб қўяди. Театрлар, кино, 
кўргазмалар, шаҳар ташқарисига саёҳатлар, ҳатто 
уйдаги жиҳозлар ўрнини алмаштириш ҳам кайфиятга 
ижобий таъсир қилади. Ўзингиз учун қониқарли бўл-
ган ҳаёт тарзи ва тартибини ишлаб чиқинг. 
15. Кечиринг ва унутинг. Нолиманг, минғирламанг, 
бошқалардан норози бўлманг. Сиз яшаётган олам ва 
атрофингиздаги одамлар мукаммал эмаслигини тан 
олинг. Аксарият одамлар нимадир қилса, буни имкон 
қадар яхшироқ қилишга интилишига ишонинг. 
16. Диққат­эътиборингизни ҳаётнинг ёрқин то-
монларига қаратинг. Ташвиш­хавотир ҳақида суҳ-
батларни рад қилинг.
17. Стрессни камайтиришнинг энг яхши усули 
– чалғиш ҳисобланади. Контраст душ, ёқимли суҳ-
батдош, яхши кинофильм, китоб лар, ОАВдаги кўр-
сатувлар жуда яхши ёрдам беради.
18. Атрофдагилар билан яхши муносабатда бў-
лишга интилиб, «бадҳазм», муросасиз одамлар 
билан дўстлашмасликка ҳаракат қилинг. Ўзингиз 
ёқтирмаган одамлар билан учрашишдан қочинг.
19. Қандай мураккаб ҳаётий вазиятга тушиб қол-
манг, ўйлаб кўринг, курашишга арзийдими? Агар ёқим-
сиз иш кутиб турган бўлса, уни ҳал қилишни кейинга 
қолдирманг.
20. Дам олиб, яна қайта яшашни бошланг. Ҳар 
бир кундан, қуёшдан, табиатдан ва атрофингизда-
ги муҳитдан қувонинг. Кўпроқ кулинг, юзингиздан нур 

---

Асаб тизимингиз саломат бўлсин
42
ёғилиб турсин. «Очиқ юз ва эзгу фикрлар» стрессни 
йўқотишда ёрдам беради. Ҳаётдан кўпроқ қувониш ва 
ҳазил­мутойиба яхши кайфиятда юришингизни таъ-
минлайди. Захираларингизни англаб, кашф этишдан 
чарчаманг. Ахир улар чексиз!

---

Биз китобнинг олдинги саҳифаларида асаб тизими-
миз қандай тузилгани ва қандай ишлаши, аниқроғи, қан-
дай ишлаши лозимлиги, шунингдек, одам психикасини 
шакллантирувчи ва мустаҳкамловчи омиллар ҳамда 
уларнинг ёшга хос хусусиятлари, асаб тизими саломат-
лигига путур етказувчи айрим салбий ҳолатлар ҳақида 
атроф лича танишиб чиқдик. 
Шундай экан, йўқ жойдан касаллик орттириб олиш 
ҳам, касалликдан йироқ юриш ҳам қанчалар осонлигини 
тушуниб турибсиз. Олдинроқ келтирилган мисолни эслаб 
кўринг: бир эркак ортиқча ҳаяжонга берилгани, яъни, 
зарда, жаҳл, маъюслик ва ҳоказолар туфайли хасталан-
гач, ўзини бедаво дардга йўлиққандек ҳис қилади. Чунки 
улардан кейин пайдо бўлган стресс асабларни емиришга 
киришган. Энди биз асаб тизимида шундай дас турларни 
ишга туширадиган жой қаер эканини биламиз – бу ги-
поталамус, яна лимбик-ретикул яр тўқима мажмуаси. 
Буларнинг бари бош миянинг ўзак қисмида ва улар веге-
татив асаб тизимининг гўёки марказий бошқарувчилари.
Шу тариқа, гипоталамус иши бузилганда, вегета-
тив-томир дисфункцияси ривожланади. Буни дистония 
ёки хаос сифатида тавсифлаш мумкин.
Вегетатив-томир бузилишлари ёғ, сув ва туз алма-
шинуви бузилишлари шаклидаги енгил эндокрин-ал-
машинув бузилишлари, иштаҳа йўқолиши, қалқонси-
УЧИНЧИ БОБ