Uglevodorodlarni gaz fazadagi termik reakksiyalarini nazariy asoslari

Neft koksini hosil bo‘lishi

Neft koksi kimyoviy texnologiyada qaytaruvchi sifatida, metalurgiyada anodlarni tayorlashda, aviatsiya va raketa texnikasida Be₂C, TiC olishda, abraziv va o‘tga chidamli metallar ishlab chiqarishda (SiC, B₄C, TiC), yadro energetikasida (V₄S, ZrC), hamda kimyoviy apparatura va uskunalarni qurishda va futerovka qilishda qo‘llaniluvchi konstruksion ko‘mir-grafitli materiallar olish uchun xom ashyo sifatida qo‘llaniladi. Toza uglerod atom reaktorlarida neytronni sekinlatgich sifatida ishlatiladi.

Neft koksi – zichligi 1,4 – 1,5 bo‘lgan uglerodi yuqori miqdorda bo‘lgan qattiq moddadir. Koksda S-N ni atom nisbati 1,4-4 orasida. Suyuq fazali termik jarayonlarda arenlardan koks quyidagi sxema bo‘yicha hosil bo‘ladi:
Arenlar  smolalar  asfaltenlar  koks  grafit.
Alkanlar, sikloalkanlar va alkenlar ham koks hosil qilish qobiliyatiga ega, biroq ular chuqur o‘zgarishlar va aromatizatsiya natijasida boradi.
Arenlarni koksga va keyinchalik grafitga o‘tishi termodinamik qonuniydir, chunki unda erkin energiya sathini pasayishi qo‘shib quzatiladi. Benzol  naftalin  antratsen  piren grafit qatorida bir uglerod atomini erkin energiya zahirasi (kDj da) quyidagi tartibda kamayadi: 20,6  19,8  18,8  16,8  0.
Koks hosil bo‘lish jarayoni zanjir-radikal yo‘l bilan ketadi. Arenlarni zichlashishi oqibatida hosil bo‘lgan asfaltenlar keyingi polikondensatsiya reaksiyalariga kirishadi:


va shu kabilar

bu yerda: A – asfalten molekulasi;

– zanjir radikallari;

M – gaz fazaga ajraluvchi katta bo‘lmagan molekulyar massali molekula.

A₁A₂A₃, (A₁A₂A)₂ va shu kabi tipdagi makromolekulalar koksdan SS₂ bilan ekstraksiyalanuvchi tikilmagan polimerlar bo‘lmish karbenlardir. Ularni o‘rtacha molekulyar massasi 100000-135000. Bu asfaltenlarni polikondensatsiyasida zanjir uzunligi 120-150 dan kam bo‘lmagan zvenolardan iborat ekanligi haqida guvohlik beradi.
Karbenlar – asfaltenlar kabi xamma erituvchilarda ham erimaydigan tikilgan uch o‘lchamli polimer – karboid hosil qilib reaksiyaga kirishishi mumkin.
Koks hosil bo‘lishi kinetikasini o‘rganish – koks faqat asfaltenlar alohida fazaga ajralgandagina koks hosil bo‘lar ekan, degan xulosaga olib keladi.
Agarda asfaltenlar neft mahsulotiga molekulyar – dispers holatda yoyilgan bo‘lsa, koks hosil bo‘lmaydi.