|
avtomat po'latlar deyiladi. Bu poMatlar A12, A20, A20, A30, A40
kabi markalanadi. A harfi avtomat poMat, sonlar yuzga boMinsa, poMat
tarkibidagi o‘rtacha uglerod miqdorini bildiradi. Avtomat poMatlardan
yengil sharoitda ishlaydigan detallar tayyorlanadi. Bu poMatlar metall
kesish dastgohlarining ish unumdorligi yuqori boMishini ta’minlaydi.
PoMatning kesuvchi asboblar bilan ishlanishi to‘g‘risidagi masala
juda murakkabdir. Kesib ishlanuvchanlik mumkin boMgan kesish
tezligi, kesish kuchi, ishlangan yuzaning tozaligi bo‘yicha baholanishi
mumkin. Bundan tashqari, bir detaining ishlanuvchanligi yo‘nishda,
frezalashda, parmalashda, silliqlashda turlicha boMishi mumkin.
Materialning mexanik xossalari bilan ishlanuvchanligi o‘rtasida
muayyan bogManish borligi aniqlanmagan. Masalan, qattiqligi bir xil
lekin tuzilishi va tarkibi turlicha materiallaming ishlanuvchanligi
orasida ancha farq mavjud.
Avtomat poiatlarning kimyoviy tarkibi 3.3-jadvalda keltirilgan.
Po‘lat donalarining katta-kichikligi uning kesib ishlanuvchanligiga ta’sir ko‘rsatadi. Donalari yirik poiatning qovushoqligi past va
uni kesib ishlash ancha oson boiadi. P oiat qovushoqligining pastligi
qirindining oson ajralishiga, uvalanuvchi, qisqa qirindi chiqishiga sabab boiadi
Perlitning shakli ham kesib ishlanuvchanlikka ta’sir ko‘rsatadi.
Evtektoiddan oldingi poiatlarda perlit plastina shaklida ham evtektoid
va evtektoiddan keyingi poiatlarning strukturasidagi perlit donador
boiganda ham, ular yaxshi kesib ishlanadi.
Poiatning kesib ishlanuvchanligini selen va tellur elementlari
yaxshilaydi. Bu elementlar zanglamas poiatlarning kesib ishlanuvchanligini yaxshilashda qoilanilmoqda.
Legirlangan polatlar
Ishqalanish juftliklari uchun materiallar sifatida kulrang, juda
puxta va bolg‘alanuvchan cho‘yanlar ishlatiladi. Bu cho‘yanlardan
podshipnik, vtulka va boshqa ishqalanishda ishlovchi detallar
tayyorlanadi. Cho‘yanlaming antifriksion xossasi ulaming tarkibidagi
perlit, ferrit miqdoriga bogiiq.
Legirlangan poiatlarning toblanish chuqurligi katta, lekin
toblanish tezligi kichik boiganligi sababli, ular sovutish tezligi kichik
boigan muhit (havo, moy) larda toblanadi. Bu esa buyumlardagi
deformatsiyani kamaytirib, darz paydo boiish xavfining oldini oladi.
Toblanish chuqurligini oshirish maqsadida poiatlar marganes,
xrom va bor singari nisbatan arzon hamda nikel, molibden kabi
nisbatan qimmatbaho elementlar bilan legirlanadi.
Konstruksion legirlangan poiatlar sonlar va harflar bilan
markalanadi. Marka oldidagi ikki xonali son poiat tarkibidagi uglerod
miqdorining yuzdan bir foizini ko‘rsatadi. Sonlardan keyingi harflar
legirlovchi elementlami, harflardan keyingi sonlar esa to iiq foizdagi
legirlovchi elementlar miqdorini bildiradi. Legirlovchi elementlar
harflar bilan quyidagicha belgilanadi: A-azot, Б-niobiy, B -
volfram, Г-marganes, Д-mis, E-selen, K-kobalt, H-nikel, M -
molibden, П-fosfor, P-bor, C-kremniy, T-titan, Ф-vanadiy, X-xrom,
Ю-aluminiy va h.k.
Legirlangan poiatlar sifatli boiib, ulardagi fosfor, oltingugurt
elementlarining miqdori 0,035 % dan oshmaydi.
Yuqori sifatli legirlangan poiatlar tarkibida bu elementlar
miqdori 0,025 % dan oshmaydi va marka oxiriga A harfi qo‘yiladi.
Quyidagi misollar yordamida legirlangan poiatlam ing markalarini sharhlaymiz:
12X2H4A-0,12 % uglerod, 2 % xrom, 4 % nikel va A-yuqori
sifatli; 18XTT-0,18 % uglerod, legirlovchi elementlardan keyin sonlar
yo‘qligi 0,8-1,2 % ekaniigini, 0,03-0,09 % titan borligini bildiradi.
Vanadiy, titan, niobiy, volfram, azot kabi elementlar poiat tarkibida
kam miqdorda boiib, uning xossalariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi hamda
ular poiatning markasida ko‘rsatilmaydi. Masalan, 10Ф2Б-0,02-
0,05% niobiy, 20ХГМ - 0,001-0,005%) bor elementlari mavjud.
Tarkibida uglerod miqdori 0,22 % dan kam boigan va oz
miqdorda marganes, kremniy, xrom, nikel, mis, vanadiy, titan, azot
elementlari bilan legirlangan poiatlar kam legirlangan po'latlar
deyiladi. Bu poiatlarga 09Ф2, 09Ф2С, 10Ф2С1, 15ФО markalami
misol qilib keltirish mumkin.
Kam legirlangan poiatlar yaxshi payvandlanadi, payvandlashda
darzlar paydo boimaydi. Payvand chokning xossalari asosiy metall
xossalariga yaqin boiadi. Legirlovchi elementlar ferritda erib, donalar
oichamlarining va karbid fazalarining mayda boiishini ta’minlaydi.
Shu sababli kam legirlangan poiatlar uglerodli poiatlarga nisbatan
yuqori mexanik xossalarga ega.
Uglerodli poiatlar o‘mida kam legirlangan poiatlar ishlatilganda
metall sarfi 15 % kamayadi.
Temir-beton konstruksiyalami mustahkamlashda uglerodli va
kam legirlangan 35ФС, 23Х2Ф2Т, 20Х2Ф2С po‘latlari ishlatiladi.
Kam legirlangan sementitlanadigan poiatlar tarkibida 0,15-0,25
% uglerod hamda 4,4% gacha legirlovchi elementlar mavjud. Bunday
poiatlarning ustki qismi uglerodga to‘yintirilib keyin termik
ishlanadi. Bunda buyum o‘rta qismining qovushoqligi va plastikligi
saqlanib qoladi. Yuza qismining qattiqligi 58-62 HRS ga yetadi.
Sementitlanadigan poiatlarda legirlovchi elementlar miqdori yuza va o‘zak qismining toblanish chuqurligi yetarli boiishini ta’minlash kerak. Karbid hosil qiluvchi elementlar xrom, marganes uglerodning
austenitda eruvchanligini kamaytiradi. Bu esa sementitlanadigan qatlamda karbidlar hosil boiishi va austenitning legirlovchi elementlar
bilan qo‘shilishiga olib keladi. Natijada toblanish chuqurligi kamayib,
mexanik xossalari yomonlashadi. Sementitlanadigan qatlamning
toblanish chuqurligini Mo oshiradi.
Sementitlanadigan qatlam donalarini maydalash maqsadida
poiatlar vanadiy, titan, niobiy, sirkoniy, aluminiy va azot bilan
mikrolegirlanadi.
Poiatlar tarkibidagi legirlovchi elementlar nomi bilan yuritiladi:
•xromli poiatlar (15X, 20X). Bu poiatlar tarkibida xromning bir
qismi ferritda, bir qismi sementitda eriydi yoki maxsus karbidlar hosil
qiladi. Xromli poiatlardan oichamlari kichik, oddiy shaklli buyumlar
tayyorlanadi. Bu poiatlarning toblanish chuqurligi kichik:
•xrom-vanadiyli poiat (20ХФ) 0,1-0,15 % vanadiy bilan
legirlanishi natijasida mexanik xossalari yaxshilanadi. Bundan tashqari, termik ishlanayotganda haroratning koiarilishi poiat donasining
o‘sishiga kam ta’sir etadi
Do'stlaringiz bilan baham: |
