Udk: ziyodullayeva mahbuba

Well, anyhow u Bill and Jerry gear right up! 
Mаnа shu gаpni tаrjimа qiliщdа tаrjimon o`z milliyligini sаklаgаn vа o`zbek 
tilini moхironа qo`llаgаn holdа bu gаpni quyidаgichа tаrjimа qildi:  
YAхshi, Bil, Jerri, hoziroq egаrlаnglаr! 
Bu  gаpdаn  biz  hаm  milliylikni  hаm  tаrjimonning  mахorаtini  kurishimiz 
mumkin. 
Bundаy  tаrjimаlаr  аlbаttа  kitobхongа  yokаdi  vа  kitobхon  zerikmаy  kitobni 
oхirigаchа o`qiydi. 
 

---

 
 
Буйруқ-истак майли формалари. Буйруқ-истак майли формаларида ҳам 
буйруқ, ҳам истак маънолари мавжуд, яъни, I шахс формаларида истак, II 
шахс формаларида буйруқ, III шахс формаларида эса ҳам истак, ҳам буйруқ 
маънолари мавжуд. 
 
Эски ўзбек тилида буйруқ-истак майли кўп формали бўлиб, улар 
қуйидагича ҳосил бўлади: 
I шахс бирлик формалари: 
 
-(а)йын/-Ў)йин. Бу форма барча даврларда кенг қўлланган: Кµчµм йетмишчЎ 
кЈп хидмат қылайын (МН). КимгЎ изҳāр ЎйлЎйин (Мунис). 
-(а)й/-(Ў)й. XIV асрдан кейинги ёдгорликларда қўлланади: Г¯л келди йµзµ¦ 
даврыдаким, ҳусн сатай деб (Лутфий). Мен қашы¦ меҳрāбына ЎлтЎй дуāдын 
ийдлық (Атоий). 
-ғайын/-гЎйин//-ғайым/-гЎйим. XV асрдан олдинги ёдгорликларда учрайди: 
КимгЎ дегЎйим нечµк қылайым, билмЎн, мен буйла йырақда, ул йақынрақ 
жāндын (Сайфи Сароий). Карам қылыб, қулақ тутса¦, жаваб айғайым (Сайфи 
Сароий). 
-(а)йым/(Ў)йим. XV асрдан олдинги даврларда қўлланган бўлиб, кейинги 
даврларда эса айрим ёдгорликларда баъзан учраб қолади: Мен 
қарындашларым бирлЎ ке¦ЎшЎйим (ҚР). Сени¦ ¯ч¯н шаҳарда бир йахшы 
имāрат қылайым (Сайфи Сароий). 
Юқоридагилардан ташқари, «Қиссаси Рабғузий», «Тафсир», «Хисрав ва 
Ширин» асарларида –ғам/-гЎм аффикси ҳам I шахс буйруқ-истак майли 
формасини ҳосил қилган: Фазл қылғам ва а¦а артуқ бергЎм (Тафсир). Бирини 
қурбан қылғам (ҚР). 
I шахс кўплик формалари. Буйруқ-истак майлининг I шахс кўплиги қуйидаги 
аффикслар билан ҳосил қилинган: 
-ғалым/гЎлим,-ғғалы¦/-гЎли¦,-(й)алым/-(й)Ўлим. Бу аффикслар  XV асрдан 
олдинги давр ёдномаларида учрайди: Эй рабб, бизгЎ фарман бергил, кЈккЎ 
ағғалым (Тафсир).Сиз он қой келтµрµ¦, бишµрµ¦, этини йегЎли¦ (ҚР). 
Ҳалымыз эзгµ болмаз, нетЎк қылалым (ҚР). 
Бу аффикс баъзан лаб унлиси билан –алум/-Ўлµм формасида  ҳам келади: Бу 
эр улуғ сЈз сЈзлЎйµ турур, кетЎлµм тедилЎр (ҚР). 
-ғалы/-гЎли. XVI-XVII аср ёдномаларида учрайди: Ҳеч йаманлық а¦а 
йавутмағалы// сени телмуртуб аны тутмағалы (ШН). Биз сени тутуб 
бермЎгЎли тедилЎр (Ш.тар.). 
-(а)лы¦/(Ў)ли¦. XVIII асргача бўлган ёдномаларда учрайди: Асбаб 
қуру¦лар,Эран шаҳрына баралы¦ (Тафсир). Не болса болсун, уш башдын 
кечЎли¦//Бу сурат разыдын парда ачалы¦ (ХШ). 
-(а)лы/(Ў)ли аффиксли форма XV-XVII асрлар учун характерли бўлиб, бу 
даврда буйруқ-истак майли I шахс кўплик маъносини ифодалашнинг асосий 
формаси сифатида ёдгорликларда кенг қўлланган: Эмди сЈзни¦ аслыға шуруъ 

---

қылалы (Навоий МҚ).Андижанға чекЎли бизлЎр лашкар//т¯зЎли ул сары 
āҳā¦ы сафар (ШН). 
-(а)лық/(Ў)лик.XIV асрдан бошлаб қўлланади: Хасмлық қылса, қылалық 
фани (ШН). ¤зимизни аҳвалымызны алайық (Ш.турк). 
-(а)йлық/(Ў)йлик. XIX асрдан бошлаб кенг қўллана бошлаган: БерЎйлик 
иккимиз ҳам а¦а лЎшкЎр/ болуб жЎ¦ ЎйлЎсµн сардāри ЎскЎр (Фурқат). Эй 
йахшылар, келЎйлик, бир жайға йығылышайлық, ойнайлық, кµлЎйлик, āмāн 
болайлық (Муқимий). 
II шахс бирлик формалари.Буйруқ-истак майлининг II шахс бирлик маъноси 
эски ўзбек тилида асосан –ғыл/-гил//-қыл/-кил аффикси билан ясалган форма 
орқали ифодаланган: Эшиткил эмди ҳам бир хуш ҳикайат (МН). Барыб ул 
ханны саламат тутқыл (МН). 
Буйруқ-истак майлининг II шахс бирлик формаси эски ўзбек тилида –ғин/-
гин//-қын/-кин аффикси билан ҳам ясалган. Бу аффикс –ғыл/-гил//-қыл/-кил 
аффиксининг фонетик варианти бўлиб, нисбатан кейинги даврларда пайдо 
бўлган: Келгин кэ, фирақы¦ отыда қалмады ҳалым (Лутфий).Мен дедим ким, 
раст айтқын (БН). Баққын, экин пишЎр-му афтаб кЈрмЎй (Муқимий). 
Маълумки, ҳозирги ўзбек тили ва бошқа туркий тилларда буйруқ-истак 
майлининг II шахс бирлиги кўпинча аффикссиз қўлланади, яъни формал 
жиҳатдан феъл негизига тўғри келади. Бу ҳолат эски ўзбек тилида ҳам кенг 
кузатилади: Тақы йуз мы¦ алтун келтµр (ҚР).Қарақчы кЈзлЎри¦дин бир қыйа 
бақ (Атоий). Адл қулағы-ла эшит ҳалымы (Муқимий). 
Шеърий асарларда буйруқ-истак майли II шахс бирлиги аффикссиз 
қўлланганда, баъзан –у/-µ унлиси орттирилади. Бу ҳол Алишер Навоий ва 
Ҳусайн Бойқаро шеърларида учрайди: Эй саба, аввāра кЈ¦лµм истЎйµ ҳар йан 
бару// Вади-йу тағ-у бийāбāнларны бир-бир ахтару. Ахтарурда тапса¦ ул 
кЈ¦лµмки, мажнун шивадур// ҳар неч¯к болса ЎдЎм саҳрāсы сары башқару. 
Мисоллардаги бару, ахтару,башқару феъллари боргин, ахтаргин, бошқаргин 
маъносини ифодалайди. 
Буйруқ-истак майлининг II шахс кўплик формалари. 
Эски ўзбек тилида буйруқ-истак майлининг II шахс кўплиги учун қуйидаги 
формалар қўлланган: 
-¦(ундошдан кейин: -ы¦/-и¦//-у¦/-µ¦). Эски ўзбек тилининг барча даврларида 
кенг қўлланган: Эй пари рухсарлар, бизгЎ нигаҳ ЎйлЎб оты¦//бир назар 
бирлЎ гаданы падшаҳ ЎйлЎб оты¦ (Лутфий).¤згЎ қылма¦ бу дегЎн сЈзµмни 
(ШН). 
-¦ыз/-¦из(ундошдан кейин: -ы¦ыз/-и¦из//-у¦ыз/-у¦из//-у¦уз/-µ¦µз).Бу форма эски 
ўзбек тилида нисбатан кам қўлланган: Аҳбаб, йигитликни ғанимат 
туту¦уз//Јзни қарылық меҳнатыдын қорқуту¦уз (Навоий МҚ). Бу кишигЎ ул 
чақлы нимЎрсЎ бери¦из (Ш.тар.) 
-¦лар/-нлЎр(ундошдан кейин: -ы¦лар/--и¦лЎр//-у¦лар/-µ¦лЎр) аффикси билан 
ясалган форма эски ўзбек тилида кам қўлланган: Анда барыб, отав суқуб 
кели¦лЎр (Ш.тар.). Хизматымы йахшы ққылы¦лар билиб (Муқимий). 
-¦ызлар/-¦излЎр (ундошдан кейин: -ы¦ызлар/-и¦излЎр) аффикси билан ясалган 
форма ҳам эски ўзбек тилида кам қўлланган: Атайи ҳақын анда истЎ¦излЎр 

---

(Атоий). Фарйад қылыб айтыб турур: мени ЈткЎзи¦излЎр теб (Ш.тар.). 
III шахс формалари. Буйруқ-истак майлининг III шахс бирлик формаси эски 
ўзбек тилида –сун/-сµн аффикси билан ҳосил қилинган (барсун, келсµн), 
кўплик формаси эса бирлик формасига –лар/-лЎр аффиксини қўшиш билан 
ҳосил бўлади (барсунлар, келсµнлЎр). Бу аффикснинг –сын/-син формаси 
ўтмишда ўғуз ва қипчоқ группасидаги туркий тиллар учун характерли бўлиб, 
ўзбек тилида асоан XIX асрдан бошлаб учрайди. 
Алишер Навоий асарларида буйруқ-истак майлининг III шахс бирлик 
маъноси феъл негизига –дик қўшилиши билан ҳам ифодаланган.Бу аффикс 
фақат юмшоқ вариантда бўлиб, сингармонизм қонунига бўйсунмайди: 
Чекибтµр саъй этиб бисйар-бисйар/ йµдик баштын айақ зинҳāр-зинҳāр. 
Йуғандын со¦ суйуб айвандын алдик/ ҳаририн сувға йāхуд отға салдик 
(Фарҳод ва Ширин). 
Келтирилган мисоллардаги йудик, алдик, салдик феъллари ювсин, олсин, 
солсин маъносини ифодалайди. 
Шарт майли. Шарт майли формасининг ясалишида эски ўзбек тили билан 
ҳозирги ўзбек тили ўртасида деярли фарқ йўқ. 
Шарт майли аффикси эски ўзбек тилида –са/-сЎ кўринишида қўлланган: 
барса,келсЎ каби. Бу аффикс дастлаб –сар/-сЎр формасида қўлланган: 
барсар, келсЎр каби. 
Шарт майли формасига шахс-сон қўшимчаларининг қўшилиши қуйидагича 
бўлган: 
1. Шарт майли аффикси –сар/-сЎр формасида қўлланганда, шахс-сон 
аффиксларининг фақат тўла вариантлари қўшилган: барсар-мен,келсЎр-
сен,барсар-биз каби. 
2. –са/сЎ формасида қўлланганда, шахс-сон аффиксларининг қисқарган 
вариантлари қўшилган: барсам, келсЎм, барсалар каби.      
XI-XIV асрларда эса тўла вариантлари ҳам қўшилган: барса-мен, келсЎ-сен 
каби. 
 
Шарт феълининг аналитик формалари: 
-са/-сЎ эрди: Тапсам эрдиким,недур андын мурāд (Навоий ЛТ). Кашки 
Йусуфны кЈрмЎсЎ эрдим (ҚР). 
-ди/-ды//-ти/-ты эрсЎ: Қойдум эрсЎ бу машаққат жāныма (Навоий ЛТ). 
Идрис шагирди бирлЎ му¦а тапынды эрсЎ, биз ҳам тапынур-биз (ҚР). 
-мыш/-миш эрсЎ. Кел, мени¦ бағрымны кЈр, йуз пāра ҳар бир дағыда// 
кЈрмиш эрсЎ¦ бағара гар лāлаи садбарг кам (Мунис).