Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
450 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
hurfikrlilik” jarayonlari va dunyoqarashi nafaqat Qur’oni karim, Hadisi shariflar, 
diniy va shariat ilmlariga qiziqishni orttirib yuborgan, balki tezkor taraqqiyot 
nashidasini surayotgan butun arab-musulmon jamiyati, sivilizatsiyasi hayot tarzi, 
tajribasi, qadriyat va ramzlariga, o‘sha davrning eng ilg‘or iqtisodiyoti, moliyaviy 
yutuqlariga, siyosiy-mafkuraviy, e’tiqodiy bag‘ri kengligiga, ilm-fan, madaniyat 
sohalaridagi eng so‘ngi jahonshumul kashfiyotlariga, insoniyatning oldingi ma’naviy 
taraqqiyotiga, boshqa xalqlar hayoti va ma’naviyati yutuqlarini bunyodkorona sintez 
(omuxta) qilishga asoslanar ediki, shu ma’noda, mu’tazilaga e’tiroz bildirish, uning 
ta’siriga tushmaslikning o‘zi amrimahol bo‘lib qolgan edi. 
Mu’tazila aqlparvarligi, mantiq ilmiga berilish, ilohiyot va fiqh masalalarini 
tushunish va talqin etishda Imom al-Ash’ariy rasmiy islom – “Ahli sunna va 
jamoa”ga qarshi bormaslik, o‘zining islomga sodiqligi, taqvodorligini ta’kidlashga 
behad urinib, o‘z maktabining “Usul-ad-din”da Imom Shofi’iy, diniy amaliyotda 
Imom Ahmad ibn Hanbal mazhabiga mansubligini qayta-qayta ta’kidlashga urinar 
edi. Movarounnahrda qaror topgan va o‘zining fundamental diniy-falsafiy 
aqidaviy dunyoqarash an’analariga ega “Ahli sunna va jamoa” vakili sifatida Imom 
Moturidiy, avval boshdanoq, o‘sha davr sharoitidayoq, islomga sodiqligi va 
izchilligi, e’tiqodiy bag‘ri kengligini namoyish etib, tarix sinovidan o‘tgan Abu 
Hanifa ta’limoti va mazhabi yo‘lini tutgan edi. 
“Kitobut-tauhid”, “Ta’vilatul-Qur’on” va boshqa asarlarida o‘zining kalom bilan 
bog‘liq ta’limotini asoslab berar ekan, Moturidiy islom aqidalarini asoslash va 
himoya qilishda jabariya taqdirchiligi va qadariya-mu’tazilaning inson irodayu 
ixtiyor erkinligini mutlaqlashtirishni ham, salafiya, hashviya-mushabbihaga xos 
(masalan, Muhamad Karrom va boshqalar) Alloh toloning zoti, fe’liga insoniy, 
jismoniy sifat berish – masalan, Allohni arshda odamga o‘xshab o‘tiruvchi, makonda, 
zamonda odamdek harakatlanuvchi odamsifat bir tarzda, shaklu shamoilda ibtidoiy, 
bid’at-osiylikka osongina og‘ib ketaverishga imkon beruvchi qarashlar, noxush 
mayllarni izchil va mantiqiy rad etib bo‘lmaydigan burhoniy hujjatlar keltirib, 

---