Daryo oqimining yil davomida oylar bo‘yicha
taqsimlanishi hisoblash
(Qashqadaryo – Varganza qishlog‘i, 1988- yil)
Oylar
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
X
XI
XII
Yil
s
m
Q
/
,
3
3,67 4,99 11,5 25,2 16,5 7,05 3,96 3,03 2,63 2,60 2,49 2,61 7,19
s
Т
6
10
,
2,58 2,42 2,58 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54
3
6
10
,
m
W
9,83 12,0 30,8 65,2 44,2 18,2 10,6 8,12 6,81 6,97 6,45 6,99 226,2
%
,
W
4,34 5,30 13,6 28,8 19,5 8,04 4,68 3,58 3,01 3,08 2,85 3,09 100
Izoh:
Q
- suv sarfi;
T
- vaqt;
W
- oqim hajmi
143
Mazkur hisoblash jadvali ma’lumotlaridan foydalanib, daryo
oqimining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanish chizmasi gidrograf
chiziladi (15.1rasm).
0
5
10
15
20
25
30
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
W, 10
6
m
3
0
5
10
15
20
25
30
35
W,%
15.1-rasm. Daryo oqimining yil ichida taqsimlanishi
Qashqadaryo – Varganzi, 1986- yil
15.2. Daryo oqimining yillararo tebranishi va
uni statistik baholash
Daryo oqimining yillararo o‘zgarishi meteorologik omillar
(atmosfera yog‘inlari, havo harorati, namlik) ta’siri natijasida ro‘y beradi.
¨mg‘ir va qor suvlari hisobiga to‘yinadigan daryolarda yillik yog‘in
miqdorining me’yor (me’yor)ga nisbatan ko‘p bo‘lishi daryo oqimining
ham ortishiga olib keladi. Doimiy qor va muzlik suvlari hisobiga to‘yi-
nadigan daryolarda esa yozgi havo haroratining me’yorga nisbatan yuqori
bo‘lishi daryo oqimining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Har ikki holda ham
daryo oqimiga ta’sir etuvchi boshqa omillar ikkinchi darajali bo‘lib qoladi.
Daryo oqimining yillararo o‘zgarishini xarakterlash uchun
gidrologiyaga oid hisoblashlarda taqsimlanish va ta’minlanish egri
chiziqlaridan foydalaniladi. Ta’minlanish egri chizig‘i berilgan oqim
miqdorini necha foiz ishonchli ekanini yoki boshqacha aytganda necha
yilda bir marta qaytarilishini aniqlashga yordam beradi.
Ta’minlanish egri chizig‘i kuzatish ma’lumotlari asosida chiziladi
(15.2rasm, b). Daryo oqimining ta’minlanishi quyidagi ifoda yordamida
144
topiladi va foizlarda ifodalanadi:
%,
100
4
,
0
3
,
0
n
m
P
bu yerda:
m
daryolarda ma’lum yilda kuzatilgan oqim miqdorining
kamayuvchi qator bo‘yicha aniqlangan tartib raqami;
n
kuzatish yillari
soni. Mazkur ifoda yordamida hisoblanib, chizilgan ta’minlanish egri
chiziqlarida nuqtalar birmuncha sochilib tushadi. Bu esa hisoblashlarda
ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shundan qutilish, ya’ni egri
chiziqni silliqlash maqsadida bir qancha nazariy tenglamalardan
foydalaniladi. Amaliy hisoblashlarda ko‘proq III tipdagi Pirson taqsimoti
egri chizig‘idan foydalanish taklif etiladi.
Nazariy taqsimotlarga asoslanib chizilgan ta’minlanish egri
chiziqlarining quyidagi uchta parametri mavjud bo‘ladi:
- qatorning o‘rtacha arifmetik miqdori
0
Y
;
- yillik oqimning o‘zgaruvchanlik (variatsiya) koeffitsiyenti
v
C
;
- yillik oqimning asimmetriya koeffitsiyenti
s
C
.
Mazkur parametrlarning barchasi daryolarda olib borilgan uzluksiz
kuzatish ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |