Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

4.6. Ko‘llar, botqoqliklar va muzliklarning ta’siri 
Daryo havzasida mavjud bo‘lgan ko‘llar, botqoqliklar ma’lum 
darajada oqimni boshqarib, uning yil ichida nisbatan tekis taqsimlanishiga 
sabab bo‘ladi. 
Havzadagi ko‘llar ta’sirida kam suvli davrda daryoda oqim nisbatan 
ko‘p bo‘lib, to‘linsuv davrida esa oqim ko‘lsiz daryolarga nisbatan kam 
bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, daryo oqimi 
ko‘llar
ta’sirida tabiiy 
ravishda boshqariladi. 
Ikkinchi tomondan ko‘llar yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish hisobiga 
umumiy oqim miqdori kamayadi. Oqimning kamayishi miqdori, 
birinchidan, ko‘llarning suv yuzasi maydoniga, so‘ngra esa shu hududda 
suv yuzasidan va quruqlikdan bo‘ladigan bug‘lanish farqiga bog‘liqdir. 
Suv yuzasi maydoni va bug‘lanishlar farqi qancha katta bo‘lsa, bug‘la-
nishga shuncha ko‘p miqdorda suv sarf bo‘ladi va binobain daryo oqimi 
miqdori ham shuncha kamayadi. 
Ortiqcha va yetarli darajada namlikka ega bo‘lgan hududlarda 
yuqorida aytilganlar u darajada sezilmasligi mumkin. Lekin quruq iqlimli 
mintaqalarda, jumladan, O‘rta Osiyo hududida ko‘llar yuzasidan 
bo‘ladigan bug‘lanish hisobiga oqimning kamayishi nihoyatda sezilarlidir. 
Masalan, A.A.Sokolov hisoblariga ko‘ra mazkur hududda ko‘llar yuzasi 
havzaning umumiy maydoniga nisbatan 1% ni tashkil etadi. Lekin, shu 
yuzadan bo‘ladigan bug‘lanish miqdori hududning umumiy maydonidan 
bo‘ladigan bug‘lanishning 70­80 foizini tashkil etadi. 
Botqoqliklar
haqida ham yuqoridagi kabi fikrlarni bildirish mumkin. 
Ularning daryo oqimiga ta’siri, ayniqsa shimoliy hududlarda sezilarlidir. 
Daryo havzasida 
muzliklar
ning mavjudligi oqimning yil davomida va 
yillararo taqsimlanishiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Masalan, O‘rta Osiyo 
davlatlari hududidagi muzliklar hisobiga to‘yinadigan daryolar (Zarafshon, 
Norin, Vaxsh) oqimining asosiy qismi iyul­ sentabr oylariga to‘g‘ri keladi. 
Shu davrdagi issiqlik balansi esa u yildan bu yilga kam o‘zgaradi, binobarin, 
oqim miqdori ham yildan­yilga kam o‘zgaradi. Masalan, O‘rta Osiyoda 
g‘oyat kam suvli hisoblangan 1917-yilda Zarafshon daryosining yillik oqimi 
miqdori me’yor (norma)ga nisbatan bor­yo‘g‘i 11 foiz kam bo‘lgan bo‘lsa, 

---

71 
Chirchiq daryosining yillik oqimi o‘sha yili 40 foizga kamaygan. Buning 
sababini Zarafshon daryosi havzasida Chirchiq daryosi havzasiga nisbatan 
muzliklar qoplagan maydonning kattaligi bilan izohlash mumkin. Boshqa 
hududlardagi, masalan, Oltoy, Kavkazdagi baland tog‘ daryolari haqida ham 
shunday fikrlarni bildirish mumkin.