Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

29-§.
 
Tillarning o‘zaro ta’siri va rivojlanishi. 
Til rivojlanishining 
dinamik jarayoni dastlabki yozuv paydo bo‘lgan davridayoq o‘z 
qonunlariga ega bo‘lgan. Qiyosiy - tarixiy tilshunoslik shuni 
ko‘rsatadiki, har qanday til oilasi rivojlanishida boshqa tillar ta’sirida 
bo‘lib, ma’lum tayanch tilga borib taqaladi. Ushbu rivojlanish 
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Asosiy til yangi tillarning paydo 
bo‘lishiga olib keladigan dialektlarga bo‘linadi. Yangi tillar tillar oilasini 
tashkil etuvchi tillar guruhlari va kichik guruhlari uchun asosiy tillardir. 
Tillar tug‘ilmaydi lahja va shevalardan kelib chiqadi. Ming yillar 
davomida aloqaning uzilishi asosida bir til shevalaridan yangi tillar 
paydo bo‘laveradi. Tillarning ko‘payishi shu tarzda sodir bo‘ladi. 
Masalan, umumiy hind-evropa tillari oilasiga kiruvchi hindu-eron 
bo‘limi uchun asosiy til hind tilidir. Ushbu hind-Eron asosiy tili hind va 
eron tillari guruhlariga bo‘lingan. Tillarning bunday “ko‘payishi” 
tanadagi hujayralar o‘sishiga o‘xshaydi, bu esa A.Shleyxerga tilni 
biologik organizm bilan solishtirishga sabab bo‘ldi. Qiyosiy – tarixiy 
tilshunoslik shuni ko‘rsatadiki, bu ko‘paytirish ko‘lami boshqacha 
bo‘lishi mumkin. Ba'zi lingvistik oilalar (hind-evropa, semit-gemitik, 
turkiy) ko‘plab tillarni o‘z ichiga oladi, boshqalari (Chukchi-Kamchatka, 
Koinsan, Tungus-Manchurian) oz tillarni o‘z ichiga oladi. Tillar 
o‘rtasidagi tafovut darajasi ham har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, turkiy 
va fin-ugur tillarining bir-biridan ajralib turishi shuni ko‘rsatadiki, 
dialektlarning bo‘linishi va ajralishi jarayonlari har xil intensivlik 
darajasida bo‘lgan. 
Alohida tillar ham qayd etilgan, ular tillar oilasini tashkil qiladi. 
Bunday tillar ko‘pincha yapon tiliga taalluqlidir. Qiyosiy - tarixiy usul 
g‘oyasiga ko‘ra, bunday alohida til til oilasining yagona vakili 
hisoblanadi. 
Jahonda bugungi kunda, dialektlarni "unutish" jarayoni har xil 
sur’atlarda davom etmoqda. Agar Angliya yoki Frantsiyada bu 
ko‘rsatkichlar ancha yuqori bo‘lsa, Germaniyada “unutish” jarayoni 

---

106 
sekinroq kechmoqda. Bu jarayon hozir ham rus tilida kuchli davom 
etmoqda. 
Shu bilan birga, adabiy til, lahjalar farqlarini kamaytirish bilan 
birga, til tizimlarining o‘ziga xos “ko‘payish” turini shakllantiradi. 
Og‘zaki nutq nuqtai nazaridan adabiy tilning og‘zaki shakli, barcha 
dialektlar o‘rtasida farq paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, 
og‘zaki tillar tizimida o‘zgarishlar yuz bermoqda. Bu shuni anglatadiki, 
adabiy til tizimi ham tafovut tufayli rivojlanadi. 
Uning quyi tizimlarga bo‘linishiga olib keladigan adabiy tilning 
tafovuti va shunga mos ravishda bu jarayonni tilning rivojlanishini 
ko‘rib chiqishga majbur qiladigan asoratlar bilan bir qatorda, adabiy 
tillar sonining ko‘payishi jarayoni ham mavjud. Bu jarayon tarixiy vaqt 
miqyosida jadal sur'atlar bilan davom etmoqda. Qadimgi Shumerda 
yozuv yaratilgandan so‘ng, yangi yozma tillarning shakllanishi jarayoni 
avj oldi va miloddan avvalgi 3000 yilga qadar yangi til uchun yozuv 
yaratish kamdan-kam uchraydi. Bu shuni anglatadiki, yozma tilga ega 
bo‘lgan til tizimlari soni og‘zaki tillar soniga yaqinlashmoqda va har bir 
yangi yaratilgan adabiy tilda quyi tizimlarni rivojlantirish jarayoni 
davom etmoqda. 
Adabiy tilning shakllanishi nafaqat tizimlarning “ko‘payishi”ni, 
balki ularning murakkablashuvini ham o‘z ichiga oladi. Adabiy tilda bir 
vaqtning o‘zida ikkita nutq materiallari mavjud bo‘ladi: yozma va 
og‘zaki. Ularning orasidagi bog‘liqlik mavjud. So‘zlar muayyan imlo 
asosida yoziladi. Bu holda, so‘zning individual tovushlari va imlo 
qismlari o‘rtasida ularning yozishmalari o‘rnatiladi. Ushbu yozishmalar, 
bir tomondan, alifboning maqsadi bo‘yicha, ikkinchi tomondan, imlo 
qoidalari tomonidan tuzilgan bo‘lib, ular so‘zning imlosini muayyan 
shaklda so‘zning talaffuzini ko‘rsatadigan qilib yaratishga imkon beradi. 
Bularning barchasi birgalikda adabiy tilning rivojlanishi va umumiy 
so‘z boyliklarining o‘sishi bilan bog‘liq.