Убайди Зоконӣ ҳаҷвнависи навовар Нақша: Ҳаёт ва фаъолияти Убайди Зоконӣ

Осори Убайд Убайди Зоконй осори бое аз худ бокй гузоштааст, ки ба назму наср таълиф шудаанд ва номгуи онҳо ин аст: 1. Рисолаи «Ахлокул ашроф», 2. Рисолаи «Дилкушо», 3. Рисолаи «Дахфасл», 4. Рисолаи «Садпанд», 5. «Ришнома». 6. Достони «Ушшокнома». 7. Достони «Мушу гурба», 8. Манзумаи «Мехмонй карда ни сангтарош худовандро аз садокат». 9. «Девони ашъор», ки микдори зиёди касидаю ғaзал, тарчеъбанд ва китъаю рубоиҳои уро дарбар гирифтааст. Хусусият ва мундариҷаи баъзеи ин асарҳои вай чунинанд.
«Ахлоқулашроф» Аз ҳафт боб иборат гардида ва бо насри дуворфахм таълиф ёфта, баинан ба хуччати
фикр порчаҳои манзум ва хикоятҳоро забт яардааст. Ин бобҳо дар хикмат, шучоат, иффат, адолат, саҳо ват, хнлму вафо ва сидку хаёанд.
Рисолаи «Дилкушо» мухимтарин ва асоситарин асари Убай­ди Зоконист. Ин асар аз хикояҳои хурди ахлокию танқидй фаро хам омада ва ниҳоят завковар таълиф ёфтааст. Баъзе хикоя ҳояш хатто ба латифаҳои халкй монанданд. Дар он бо воситаи юмори нозук рафтору кирдори ношоиста ва ахлоки пасти таба каи болонишин ва намояндагони шариат танқид гардидааст, муносибати манфии нависанда ба хурофоти пуч ва гулию гум рохй ифода ёфтааст.
Рисолаи «Дахфасл» ба тарзи лугат тартиб ёфта, мувофиқи мундаричаи Ҳар фасл калимаҳои махсус интиҳоб гардида^ва онҳо ба он тарзе, ки нависанда меҳохад, шарх ёфтаанд. Баёни адиб гохе ба тарзи киноя меояд ва максадаш, пеш аз хама, тавзехи нобаробарии иҷтимой, танқидй нобакории табакаи бо­лонишин, нишон додани ахволи мардуму ахли илм, шархи ху сусиятҳои нек ва амсоли инҳо будааст. Дар баъзе мавридҳо мантики баланди кинояҳои Убайд ва шархи ба танқиду ҳаҷв моили онҳо касро ба хайрат меоранд. Барой фахмидани тарзи баёни муаллиф аз фасли аввали асар — «дар бораи дунё ва мофиё» (он чи дар вай ҳает) ин чанд мисолро овардан мумкин аст:
Алдунё—он чи, ки хеч офарида дар вай наёсояд.
Алоқил — он, ки ба дунё ва ахли вай напардозад.
Алкарим — он, ки дар чоху мол тамаъ накунад.
Алодамй — он, ки некҳохи мардумон бошад.
Алмард — он, ки сухан ба риё нагуяд,
Алфикр — он чи мардумро бефоида бемор кунад.
Алчохил — давлатьёр.
Алолим — бедавлат.
Убайд ин шархҳоро мувофиқи мушохида ва муоинаи тарти боти иҷтимоии замонаш ба тарзи хулосагирй ифода ва мулохи заю нуктаи назари худро оиди масъалаҳо баён намудааст. Ма* салан, давлатмандии чохилон ва бедавлатии олимон дар за мони у як амри вокей буд ва ин тартиботи нобаробар бо ки­ноя масҲара шудааст. Баробари ин сифати одамй дар некҳохй ва мардонагй дар ростию мувофиқат дида мешавад, ки фикрҳои оқилонаи баландмазмунанд. Дар шархи аввал дунёи ноором ва номусоиди замони у боз бо киноя накухиш ёфтааст.
Дар рисолаи «садпанд», ки аз сад фикраи таъкидй иборат гардидааст, низ сухани киноявй мавкеи асосй дорад. Гуфтаҳо возеҳ барчаста ва хитобй буда, мазмуии баланди танқидию
ҳаҷвй ороиши онҳост. Убайд зоҳиран панд гуфтааст, вале пан­де, ки дар худ кувваи ифшогаронаи иҷтимоиро нухуфтааст. Баробари ин дар ин асар пандҳои бисьёр судбахш ва киматпазире ҳам ҳастанд, ки имруз низ аҳамияти эстетикии худро нигох доштаанд. Мисли «Эй азизон, умр ганимат шуморед»! «Вакт аз даст мадихед!», «Рузи нек ба рузи бад мадихед!», «Ҷон фидои ёрони мувофиқ кунед»! Сухани киноявии Убайд ба ин тартиб изҳор шудааст: «То тавонед сухани хак магуед, то ки бар дилҳо гарон машавед ва мардум бесабаб аз шумо наранҷанд!»

Яке аз киссаҳои аҷибу диққатангези Убайд достони «Мушу гурба» мебошад. Дар охири достон бо дили гарму самимият ба дусти чавон хитоб намудааст, ки гараз аз «Мушу гурба» барҳондан муддаоро дониста ва панд омузад:

Ҷони манн панд гир аз ин кисса,
Ки шавй дар замона шодоно.
Ғараз аз «Мушу гурба» барҳондан
Муддао фахм кун писарчоно.

Аз ин чо тахмин мегардад, ки ин кисса хусусияти бачагона дошта, мувофиқи завку табиати онҳо таълиф шуда ва ба ада биёти бачагона мансуб мебошад. Накли равон, мазмуни хикоя вй ва аз хаёти хайвонҳо интиҳоб гардидаи кисса ба он амалан табиати бачагона додааст. Аммо Убайд дар орози достон ба мазмуни пинҳон ва хайратовари он ишора ва бинобар фахмидани он «ақлу донишу хуш»ро пешбарй мекунад:

Агар дорй ту аклу донишу хуш,
Биё, бишнав хадиси «Гурбаву муш».
Биҳонам аз бароят достоне,
Ки дар маънои он хайрон бимонй.
Ва Убайд ба хирадманди оқилу доно барҳондани ин киссаро мефармояд:
Эй хирадманди оқилу доно,
Киссаи «Мушу гурба» барҳоно.
Чунин хулоса мебарояд, ки киссаи «Мушу гурба» ба зоҳир бачагона буда ва барои онҳо навишта шудааст. Аммо дар он мазмуни барчастаи иҷтимой мавкеъ гирифта ва Убайд дар қолиби сужети бачагона аз вокиаҳои реалии сиёсй, ки худ шоҳиди онҳо будааст, маълумот дода душманй, риёкорй, маккорй, нособикагй ва муҳолифатҳои байнихамии гурухҳои махсуси чамъиятй, масалан, табакаи болонишинро зери тозиёнаи танқид гирифтааст. Сужети достон чунин идома меёбад. Гурба дар паси хуми шаробҳона барои шикори муш камин мегирад. Дар ин хангом муше аз хуми шароб мает шуда ба худситой машғул мешавад ва гурба пайт ёфта онро дастгир месозад. Пас аз ин у ба масчид рафта, риёкорона тавбаву тазарруъ меку­над. Мушон хабар меёбанд, ки гурба мусулмон шудааст, бо тудфаҳо назди ӯ меоянд, вале гурбаи фиребгар ногоҳ ба онҳо дарафтида панчтоашонро капида мехурад. Мушон аз ин воқиаи аламовар ба газаб меоянд ва зидди гурба ҷанг эълон карда, уро банд месозанд. Гурба боз пайт мечуяд ва ногод бо як тавон бандро аз хам канда, ба мушон хамла меорад. Шоди мушон ру ба гурез медихад ва точу тахту хазинааш ба бод меравад. Ба назар мерасад, ки Убайди Зоконй дар ин кисса дар тимсоли гурба ҳокими иктидорманду риёкори асраш ва дар образи мушон волиёни истиклолҳоху тарсончаки уро тасвир кардааст. Ҳоким медонад, ки дур аз вай волиёнаш гурур меварзанд ва дар дакки у бадгуй мекунанд. Барои адабй ондо яке аз магруронро ногадон мадв месозад. Вале доким боз худ ро ба нодонй зада ба Ҳаракати волиён менигарад, ки чи нияту андеша менамоянд, ондо ба душомаду мадду сано менишинанд. Ҳоким боз барои адабй ондо чандтоашонро аз миён мебардорад. Волиён аз ин кирдор сахт шурида забон як мекунанд ва докимро аз тахт афтонданй мешаванд. Вале докими боиқтидор ба волиёни тарсу боз аз роди фиреб даромада, дудро ба банди ондо дода, дар ин долат чунон куввату тавон нишон медидад, ки волиёнро дар як ладза торумор месозад ва ягонагии истиқлолияти худро нигод медорад. Ин додисаи табий ва вокеиест, ки дар даёти шодони феодалию мутобеони ондо рух медод ва хусусан дар замони Убайд тимсоли онро нагз мушохида кар­дан мумкин буд. Ба ин маънй «Мушу гурба»и Убайди Зоконй дар равняй таълифоти дигари у асари танқидию дачвй карор гирифта, тартиботи ночои рузгори тахтнишинон ва табиату хис латдои манфури ондоро фош содтааст.