U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Kompyuter tarmog‘i
- bu aloqa tizimiga ulangan va tegishli 
dasturiy ta’minot bilan jihozlangan kompyuterlar majmui bo‘lib, 
tarmoq foydalanuvchilariga ushbu kompyuterlarning resurslariga 
kirishga imkon beradi. Turli xil kompyuterlar tarmoqni tashkil qilishi 
mumkin, masalan, kichik mikroprotsessorlar, ishchi stansiyalar, mini 
kompyuterlar, shaxsiy kompyuterlar va superkompyuterlar. Aloqa 
tizimi har qanday juft kompyuter o‘rtasida xabar almashishni 
ta’minlaydigan kabellar, kommutatorlar, marshrutizator va boshqa 
qurilmalarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Tarmoq operatsion tizimi-
foydalanuvchiga o‘z kompyuterlari 
bilan mustaqil ishlashga imkon beradi va shu bilan tarmoqdagi boshqa 
kompyuterlarning axborot va qurilma resurslariga kirish imkoniyatini 
oshiradi.
Tarmoq 
operatsion 
tizimining 
soddalashtirilgan 
ishlashi 
quyidagicha amalga oshiriladi. A kompyuteridagi foydalanuvchi o‘z 
faylini tarmoqdagi boshqa B kompyuteriga qo‘yishga qaror qildi 
deylik. Buning uchun u klaviaturada tegishli buyruqni kiritadi. 
Foydalanuvchi interfeysi uchun javobgar bo‘lgan operatsion tizimning 
dasturiy moduli ushbu buyruqni oladi va uni A kompyuterning mijoz 
qismiga o‘tkazadi. OT mijoz qismi boshqa kompyuter resurslariga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri kira olmaydi (masalan, B kompyuter disklari yoki 
kompyuterlariga). U faqat ushbu resurslar joylashgan kompyuterda 
ishlaydigan OT server qismini "so‘rashi" mumkin. Ushbu “so‘rovlar” 
tarmoq orqali uzatiladigan xabarlar shaklida ifodalanadi. Xabarlarda 

---

206 
nafaqat 
muayyan 
harakatlarni 
bajarish 
buyruqlari, 
balki 
ma’lumotlarning o‘zi ham bo‘lishi mumkin, masalan, ma’lum bir 
faylning tarkibi. 
Tarmoq (network)
deb kompyuterlar, terminallar, va boshqa 
qurilmalarning ma’lumot almashishini ta’minlaydigan aloqa kanallari 
bilan o‘zaro bog‘langan majmuiga aytiladi. Barcha tarmoq 
tizimlarining 
umumiy 
maqsadi 
foydalanuvchilarga 
tarmoq 
resurslaridan foydalanishda qulaylikni ta’minlash hisoblanadi. 
Kompyuterlarni tarmoqga birlashtirish quyidagi masalalarni yechishga 
imkon beradi:

ma’lumotlardan birgalikda foydalanish (misol uchun, 
fayllar); 

qurilma vositalaridan birgalikda foydalanish (misol uchun, 
printerlar, modemlar va hokazolar); 

dasturiy resurslardan birgalikda foydalanish (misol uchun, 
mijoz-server ko‘rinishidagi dasturlar); 

tarmoq tugunlarida yagona xavfsizlik siyosatini ta’minlash 
(misol uchun, lokal tarmoqni Internetga ulash davrida serverda ishchi 
stansiya xavfsizligini sozlash); 

tarmoq tugunlarini vakolatlarini chegaralash (misol uchun, 
korxonaning har xil bo‘linmalari orasida vakolatlarni taqsimlash);

birgalikda foydalaniladigan ma’lumotlarni xavfsizligini 
ta’minlash (misol uchun, server tomonidan zaxira nusxalarni olish); 

tarmoq tugunlari orasida ma’lumot almashinuvini ta’minlash 
(misol uchun, elektron pochtani ishlatishda); 

masofadagi saytlarda fayllarni almashish va chop etish. 
Tarmoqlar foydalanuvchilarga, boshqa tarmoq foydalanuvchilari 
foydalanishlari uchun, masofadagi saytlarda ma’lumotlarni chop 
etishga imkon beradi; 

taqsimlangan ma’lumotlar omborida axborotlarni qayta 
ishlash; 

hisoblashlarni tezlashtirish.
Funksiyalar 
tarmoqdagi 
kompyuterlar 
o‘rtasida qanday 
taqsimlanganiga qarab, ular uchta turli rollarni bajarishi mumkin:

faqat 
boshqa 
kompyuterlarning 
so‘rovlariga 
xizmat 
ko‘rsatishga mo‘ljallangan kompyuter ajratilgan tarmoq serveri rolini 
o‘ynaydi; 

---

207 

boshqa 
mashina 
resurslariga 
so‘rovlar 
yuboradigan 
kompyuter mijoz tuguni sifatida ishlaydi; 

mijoz va server funksiyalarini birlashtirgan kompyuter – bir 
rangli tugun hisoblanadi. 
Tarmoqdagi 
kompyuterlarning 
vakolatlarini 
taqsimlanishi 
bo‘yicha bir rangli, serverli va gibridliga bo‘lish mumkin.

Bir rangli tarmoqda barcha kompyuterlar bir xil huquqga va 
majburiyatga ega bo‘ladi. Har bir kompyuter o‘z resursini tarmoqning 
boshqa a’zolariga beradi va bir vaqtning o‘zida ularning resurslaridan 
foydalanadi. 

Serverli tarmoqlardabir yoki bir nechta kompyuterlar 
(serverlar) o‘z resurslarini tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga 
(mijozlarga) beradi. Bunda server mijozlarning resurslaridan 
foydalanmaydi. 

Gibrid tarmoqlardabir rangli va server tarmoqlarning belgilari 
birlashgan tarmoq hisoblanadi. 
Misol uchun, bir tarmoq, bir qism kompyuterlar uchun server 
bo‘lib turib, boshqa serverning mijozi bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik 
tarmoqlar gibrid bo‘lishadi. 
Tarmoq texnologiyalari – bu shunday texnologiyaki ular shaxsiy 
kompyuterda ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, uzatish va qayta ishlash 
texnologiyasini aloqa texnikasi bilan birlashtiradi.
Tarmoqlar ko‘pincha shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘linadi: 

LAN (Local Area Network);

MAN (Metropolitan Area Network); 

GAN (Global Area Network); 

WLAN (Wireless Local Area Netwrok). 
Mahalliy tarmoq 
Mahalliy tarmoq (LAN – Local area network) — bitta ofis 
binosida, omborxonada, kampusda yoki shunga o‘xshash hisoblash 
muhitida joylashgan konfiguratsiyani belgilaydi. Bunday tarmoqga 
odatda bitta tashkilot tomonidan egalik qilinadi, foydalaniladi va 
boshqariladi va kompyuterlarga umumiy aloqa liniyasi orqali 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatishga imkon beradi. Qoida tariqasida, bu 
bitta umumiy zonada joylashgan shaxsiy kompyuterlar yoki ishchi 
stansiyalar to‘plami hisoblanadi.
Garchi mahalliy tarmoq aniq belgilangan mahalliy hudud bilan 
fizik jihatdan chegaralangan bo‘lsa-da, uning aloqasi bu sohada 

---

208 
cheklanmagan, chunki mahalliy tarmoq katta aloqa tarmog‘ining 
komponenti bo‘lishi mumkin va boshqa tarmoqlarga ko‘prik (bridge) 
yoki shlyuz (gateway) orqali kirishni ta’minlaydi.
Ko‘prik - bu bir xil protokollar yordamida ikki yoki undan ko‘p 
geografik 
jihatdan 
uzoq 
masofadagi 
mahalliy 
tarmoqlarni 
bog‘laydigan qurilma va uni boshqarish uchun dasturiy ta’minotdir. 
Masalan, Ethernet tarmoq texnologiyasidan foydalangan holda ikkita 
mahalliy tarmoqni ulash uchun oddiy ko‘prikdan foydalanish mumkin. 
Mahalliy tarmoq shina, xalqa yoki yulduz topologiyalari asosida 
tashkil qilinadi (tarmoq topologiyasi ushbu mavzuda keyinroq 
muhokama qilinadi). 
O‘z navbatida, shlyuz, bu ikki yoki undan ko‘p mahalliy 
tarmoqlarni yoki turli protokollardan foydalanadigan tizimlarni ulash 
uchun ishlatiladigan yanada murakkab qurilma va dasturiy 
ta’minotdir. 
Shlyuz 
qurilma 
va 
dasturiy 
ta’minotdagi 
nomuvofiqliklarni bartaraf qilib, bitta tarmoqning protokolini 
boshqasiga tarjima qiladi. Yuqori tezlikda ishlaydigan mahalliy 
tarmoqlarda ma’lumotlarni uzatish tezligi sekundiga 100 megabitdan 
40 gigabitgacha oshirmoqda.
Hududiy tarmoq 
Hududiy tarmoq (MAN – Metropolitan area network) — 
mahalliy tarmoqqa qaraganda katta, lekin global tarmoqdan (WAN) 
kichik bo‘lgan (masalan, shahar, viloyat, tuman) fizik hududni qamrab 
oladigan tarmoq infratuzilmasi hisoblanadi. Hududiy tarmoqni 
boshqarish bitta tashkilot, yirik korxona orqali amalga oshiriladi.
Global tarmoq 
Global tarmoq (GAN – Global area network) — juda katta 
hududda boshqa tarmoqlarga ulanishni ta’minlaydigan tarmoq 
infratuzilmasi hisoblanadi. Global tarmoqlarni boshqarish odatda 
aloqa operatorlari yoki Internet-provayderlar orqali boshqariladi. 
Global tarmoqning asosiy komponentlari quyidagilarni tashkil qiladi: 

Global tarmoq shaharlar, hududlar, davlatlar, yoki qit’alar 
kabi juda katta hududlardagi lokal tarmoqlarni birlashtiradi; 

Global tarmoqlarni boshqarishni odatda turli aloqa 
operatorlari amalga oshiradi.
Global tarmoqlarda keng doiradagi aloqa vositalaridan, masalan, 
sun’iy yo‘ldosh va mikro to‘lqinlardan foydalaniladi. Global 

---

209 
tarmoqlar mahalliy tarmoqlarga qaraganda nisbatan sekinroq 
hisoblanadi.
Simsiz mahalliy tarmoq 
Simsiz mahalliy tarmoq (WLAN – Wireless local area network) 
— bu tarmoq doirasida joylashgan kompyuterlarni yoki ish 
stansiyalarini ulash uchun simsiz texnologiyalardan foydalanadigan 
mahalliy tarmoq.
Tarmoqlarga nisbatan, operatsion tizimlarni tarmoq operatsion 
tizimlari va taqsimlangan operatsion tizimlarga bo‘lish mumkin. 
Tarmoq operatsion tizimi muhitida ishlayotgan foydalanuvchi, 
kompyuter tarmog‘idagi har qanday mashinada biron bir vazifani 
bajarishi mumkin bo‘lsa ham, har doim o‘z vazifasini qaysi mashina 
bajarishini biladi.Odatda, foydalanuvchi ishi foydalanuvchi kirgan 
mashinada bajariladi. Agar u boshqa kompyuterda vazifani bajarishni 
istasa, u masofadan kirish buyrug‘idan foydalanib ushbu mashinaga 
masofadan mantiqiy kirishni amalga oshirishi yoki masofadan turib 
bajariladigan maxsus buyruqni kiritishi kerak. Ideal holda, tarmoq OT 
foydalanuvchiga 
tarmoq 
shaklida 
emas, 
balki, 
yagona 
markazlashtirilgan virtual mashinaning resurslari shaklida tarmoq 
resurslarini taqdim etishi kerak. Bunday operatsion tizim uchun 
maxsus 
nom 
ishlatiladi 
- 
taqsimlangan 
operatsion 
tizimlar.Taqsimlangan 
operatsion 
tizimlar 
kompyuter 
tizimi 
miqyosida yagona operatsion tizim sifatida mavjud. Taqsimlangan 
operatsion tizimlar boshqaruvida ishlaydigan barcha tarmoq 
kompyuterlari ushbu global operatsion tizim funksiyalarining bir 
qismini bajaradi. Taqsimlangan operatsion tizim foydalanuvchisi, 
umuman aytganda, uning ishi qaysi mashinada bajarilayotgani 
to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmaydi. Hozirgi vaqtda deyarli barcha 
operatsion tizimlar tarmoq sinfiga tegishlidir. Zamonaviy kompyuter 
tarmog‘i har bir kompyuterga o‘rnatilgan bir qator tarmoq operatsion 
tizimlari nazorati ostida ishlaydi. Ushbu operatsion tizimlar bir xil 
yoki boshqacha bo‘lishi mumkin. Masalan, bir xil Unix operatsion 
tizimlar tarmoqdagi barcha kompyuterlarda ishlashi mumkin. Yana 
ham aniqroq variant - bu turli xil operatsion tizimlarga ega tarmoqdir, 
masalan, ba’zi kompyuterlar Unix FreeBSD, boshqalari CentOS, 
qolganlari 
Windows 
Server-da 
ishlaydi. 
Ushbu 
operatsion 
tizimlarning barchasi bir-biridan mustaqil ravishda ishlaydi, ularning 
har biri o‘z jarayonlarini yaratish, yakunlash va mahalliy resurslarni 

---

210 
boshqarish bo‘yicha mustaqil qarorlar qabul qiladi. Ammo har qanday 
holatda ham, tarmoq orqali ishlaydigan kompyuterlarning operatsion 
tizimlari 
tarmoqdagi 
turli 
xil 
kompyuterlarda 
ishlaydigan 
jarayonlarning 
o‘zaro 
ta’sirini 
tashkil 
qilish 
va 
ushbu 
kompyuterlarning resurslarini tarmoq foydalanuvchilari o‘rtasida 
almashish uchun o‘zaro kelishilgan aloqa protokollar to‘plamini o‘z 
ichiga olishi kerak.